[...] χωρίς ένταση (λ.χ. «Είναι ανάγκη και ο παυαρικός στρατός να ελαττωθή και οι αμεριμνομέριμνοι αυτοί των πολεμικών διορισμοί και προβιβασμοί να παύσωσιν...»), η στιχουργία θα το διαλαλήσει με πάθος και οργή :
«Μας φεύγει ο Παυαρισμός και η Ξενοκρατία,
εσήκωσε τα σιδηρά και άνοιξεν ιστία».
-----
Αυτά φωνάζουν εκατόν Εφημεριδογράφοι·
αλλά εις τ' ονυχάκι τον ο Παυαρός το γράφει.
Μας άρχεται μάστιξ σκληρά με τ' όνομα Ρουτχάρδου
να σπάση την ελεύθερην κιθάρα κάθε Βάρδου.
Είν' ερασταί οι Παυαροί της κλασικής μας χώρας'
ο ένας δεν επρόφθασε να φάγη τας οπώρας,
από το πρώτον φαγητόν αρχίζουν άλλοι πέντε,
και ο Σωτήρ τους προσκαλεί: «ορίσετε, αυθένται»!
Αυτά στα τέλη του 1836. Θα χρειαστούν αλλά τρία χρόνια για να επανέλθει ο Σούτσος στην επικαιρότητα μ' ένα βιβλίο τριπλού περιεχομένου: Ο Περιπλανώμενος, ποίημα, εις άσματα τρία, Μενιππεία τις ποίησις και η Αγγελία (Αθήνα 1839). Έχει μεσολαβήσει μακρότατη περιπλάνηση του ποιητή στο εξωτερικό, κυρίως στη Γαλλία. Ο Περιπλανώμενος είναι αυτοβιογραφικό τεκμήριο. Ο ίδιος ο Σούτσος δεν θέλει να μας αφήσει καμιά αμφιβολία για την αλήθεια όσων διηγείται:
Εις τον Περιπλανώμενον ηθέλησα να εναποθέσω αναμνήσεις τινάς της εσχάτης περιηγήσεως μου κατά την εσπερίαν Ευρώπην. — 'Αλλά ποιος ο ήρως του δράματος; Τι μέλει τούτο εις τον αναγνώστην; — Διατί ο Περιπλανώμενος διευθύνεται κατ' αρχάς εις την Ρώμην; Διότι διευθύνθη εις την Ρώμην. — Διατί μεταβαίνει εις τους Παρισίους; Διότι μετέβη εις τους Παρισίους. — Διατί επανέρχεται εις την Ελλάδα; Διότι επανήλθεν εις την Ελλάδα.
Ίσως, κανονικά, θα έπρεπε ν' αναφερθώ μόνο στη Μενιππεία, που είναι σάτιρα, και όχι στον Περιπλανώμενο που είναι αφηγηματικό ποίημα, συνθεμένο κατά το βυρωνικό πρότυπο του Childe Harold. Ελπίζω όμως να καταλαβαίνετε, από όσα είπαμε, πως είναι πολύ δύσκολο, σε τέτοιες περιπτώσεις και σε τέτοιες εποχές, να διακριθούν τα όρια του σοβαρού και του αστείου. Έργα της ίδιας στιγμής, δημοσιευμένα μαζί στα 1839, ο Περιπλανώμενος και η Μενιππεία σάτιρα βγαίνουν από τον ίδιο κρατήρα της οργής. Όμοιοι οι στόχοι τους· όμοια και η ορμή τους. Η επιθετικότητα του Σούτσου, αν τη συγκρίνουμε με προηγούμενες εκδηλώσεις της, φαίνεται να βρίσκεται σε άνοδο· θα 'λεγες πως το ταξίδι δεν ωφέλησε τον ποιητή και πως η επιστροφή του τον πότισε με νέες πίκρες. Έτσι λοιπόν, ακόμα μια φορά, ο Byron συνυπάρχει με τον Béranger. Άλλα με αντίστροφες αναλογίες: ολοένα και περισσότερος Byron, ολοένα και λιγότερος Béranger. Ωστόσο η πραγματική αλλαγή του Σούτσου βρίσκεται άλλου: στην πολιτική του διαφοροποίηση που εκφράζεται με μια φανερή συμπάθεια προς το γαλλικό κόμμα. Πριν από λίγα χρόνια καταδίκαζε με το ίδιο πάθος και τα τρία κόμματα. Τώρα υπάρχουν εξαιρέσεις: «έχω την ατυχίαν ν' αμφιβάλλω περί του ρομαντικού προς την Ελλάδα έρωτος των διπλωματών της Μεγάλης Βρεταννίας και απασών των Ρωσιών», γράφει στον Πρόλογο του, προφανώς σίγουρος για τον ρομαντικό προς την Ελλάδα έρωτα των διπλωματών της Γαλλίας. Στη Μενιππεία βρίσκουμε σε τέσσερεις στίχους συμπυκνωμένο ολόκληρο το πολιτικό πρόγραμμα του:
Μακράν της Πολιτείας μας και Βρεταννοί και Ρώσοι·
την Εθνικήν Παράστασιν ο βασιλεύς να δώση ·
οι Παυαροί να φύγωσιν ημείς να ενωθώμεν
και αρειμάνιος λαός εκ νέου να φανώμεν.
Έτσι ο φιλογαλλισμός του Σούτσου στα 1839 είναι γεγονός· εκφράζεται όχι μόνο αρνητικά, αλλά και θετικά, αρκεί να σκεφτούμε τους ύμνους της Γαλλίας που βρίσκουμε στον Περιπλανώμενο. Άλλα πώς εξηγείται μια τέτοια μεταστροφή του ποιητή; Αν αφήσουμε κατά μέρος τον εύκολο ψυχολογισμό (θα ήταν, βέβαια, λάθος να υπερτιμήσουμε τον ρόλο που έπαιξε η διαμονή του Σούτσου στη Γαλλία), χρειάζεται ασφαλώς να καταφύγουμε σε πιο σύνθετες, πολιτικοκοινωνικές έννοιες, αναλύοντας την όλη κατάσταση της Ελλάδας στα τέλη της δεκαετίας 1830-1840. Λυπάμαι που δεν μπορώ να το κάνω αυτή τη στιγμή. Σας θυμίζω μόνο μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα: τη φιλορωσική πολιτική του Όθωνα στα χρόνια 1838-1839 και την προώθηση του κόμματος των Ναπαίων (η Φιλορθόδοξος Εταιρεία ιδρύεται τον Ιούνιο του 1839), τη θεαματική νίκη του Μωχάμετ Άλυ στο Νεζίπ και την κρίση του ανατολικού ζητήματος (1839-1841), αφορμή για νέες εξάψεις του ελληνισμού.
Στο μεταξύ, η ελευθεροφροσύνη δεν έχει πέραση σε τέτοιους καιρούς. Όπως ο φίλος του Θεόφιλος Καΐρης, έτσι και ο Σούτσος θα πληρώσει με φυλάκιση την τόλμη του Περιπλανώμενου και της Μενιππείας. Έχουμε λεπτομερειακή αφήγηση των διώξεων του από τον ίδιο τον ποιητή, σε δυο φυλλάδια του τυπωμένα στην Αθήνα το 1839· το πρώτο τιτλοφορείται Απολογία Αλεξάνδρου Σούτσου, συντεθείσα διά την δικάσιμον ημέραν, το δεύτερο Η προανάκρισις και προφυλάκισίς μου κατά την 15, 16 και 17 Αυγούστου 1839. Να ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα της Απολογίας:
Διατί τέλος το βιβλίο μου πολεμείται; Διότι εγώ, κατά τα 1831 και 1832, επολέμησα μέχρις εσχάτης στιγμής την Ρωσικήν Κυβέρνησιν των Καποδιστρίων, σήμερον δε κατά τον χρησμόν και ω του θαύματος! ο Άγιος Ιωάννης Καποδίστριας ανέστη... ανέστη διότι άπασα η Ελλάς κινδυνεύει να καταστή Ρωσική Επαρχία. Ιδέτε· ο Υπουργός των Εσωτερικών ρωσίζων ο Υπουργός των Εκκλησιαστικών ρωσίζων· ο Υπουργός της Παιδείας ρωσίζων ο Υπουργός της Δικαιοσύνης ρωσίζων ο Υπουργός των Εξωτερικόν ρωσίζων [...] η Σύνοδος ρωσίζουσα· τα τέσσαρα πέμπτα των Διοικητών ρωσίζοντα· τα τέσσαρα πέμπτα των Δικαστών ρωσίζοντα· τα τέσσαρα πέμπτα των Δημάρχων και των Δημοτικών Συμβουλίων ρωσίζοντα. Εις την Μάνην, οι ρωσίζοντες Μανιάται διώκουσι τους Μαυρομιχάλας. Εις τας λοιπάς Επαρχίας, οι ρωσίζοντες Έλληνες κατατρέχουσι τους αντιπάλους των διά της εκτοπίσεως [...]