Μετά από όλα αυτά, το ερώτημα που προκύπτει είναι εύλογο: πως ένας συγγραφέας ταγμένος να υπηρετεί τον ιστορικό ρεαλισμό αφήνει συχνά τους ήρωες του να πέφτουν σε αυτόν τον περίεργο ανθρωπολογικό λήθαργο, σε αυτόν τον «μονοκόμματο ύπνο», ιδίως όταν πρόκειται για το ιδιαίτερα κρίσιμο θεματικό πεδίο της εμφύλιας διαμάχης; Στη λογοτεχνία, ευτυχώς ή δυστυχώς, δεν υπάρχουν «μονοκόμματες» απαντήσεις. Ειπώθηκε νωρίτερα πως αυτό που έχει ενδιαφέρον στον Βαλτινό δεν είναι να παρακολουθήσει κανείς το κατά πόσο η μέθοδος της ιστορικής εξακρίβωσης (το «αρχείο») υπηρετεί τη λογική της ιστορικής ακρίβειας, όσο την ίδια την «πολιτική του αρχείου», το χρωματισμό δηλαδή και τον αναβαθμό της ιστορικής πληροφορίας, μέσα από τα κάθε φορά νέα ιστορικά συμφραζόμενα του μυθοπλαστικού του σύμπαντος. Διαφορετικά είναι τα περιβάλλοντα αυτά στην Κάθοδο, διαφορετικά στα Στοιχεία, διαφορετικά στο Μπλε βαθύ, διαφορετικά στην Ορθοκωστά, διαφορετικά στον Εθισμό στη νικοτίνη. Αν κάτι οφείλουμε όμως να αναγνωρίσουμε με γενναιοδωρία στον Θανάση Βαλτινό είναι η επινόηση ενός ολόκληρου μυθοπλαστικού σύμπαντος, που πλάστηκε με τα λόγια και τα έργα των ανθρώπων της μεταπολεμικής και σύγχρονης Ελλάδας. Η έμφαση στη μνήμη αυτής της εποχής καθώς και στις τεχνικές καταγραφής της θέτει κατεξοχήν στην πεζογραφία μας τη διαρκή «παροντική» διάσταση του παρελθόντος καθώς και την αρχειακή μαρτυρία ως αντίδωρο μιας ιστορικής απώλειας. Σε αντίθεση με άλλους νεωτερικούς συγγραφείς που ασχολήθηκαν με τη συλλογική μνήμη και ιστορία, ο Βαλτινός υιοθέτησε τη λύση μιας ανθρωπολογικής εξόδου από την «τρομοκρατία της ιστορίας», φιλοτεχνώντας έναν πίνακα γεμάτο από τις φθορές ενός κόσμου οριστικά χαμένου. Η λεπτή μελαγχολία της γραφής του, που δεν είναι πένθος και νοσταλγία για μια άλλη εποχή αλλά μια διαρκής διαλεκτική ένταση ανάμεσα στην αποξένωση και στη συμφιλίωση με το παρελθόν, παρακολουθεί τις «δομές καταστροφής» της ιστορίας, την ώρα που οι ήρωες του δίνουν την τραγική τους μάχη απέναντι σε λογής εξουσίες. Στο κρίσιμο αυτό παιχνίδι της μνήμης και της λήθης τα κέρδη και οι ζημίες είναι, όπως πάντα, απρόβλεπτα.