«Ο δ’ ευθύς εξ αρχής μη τοις πράγμασιν εμφυόμενος, αλλά την λέξιν Αττικήν αξιών είναι και ισχνήν, όμοιος εστί μη βουλομένω πιείν αντίδοτον, αν μη το αντίδοτον εκ της Αττικής Κωλιάδος ή κεκεραμευμένον· μηδέ ιμάτιον περιβαλέσθαι χειμώνος, ει μη προβάτων Αττικών είη το έριον· αλλ’ ώσπερ εν τρίβωνι Λυσιακού λόγου λεπτώ και ψιλώ καθήμενος, άπρακτος και ακίνητος. Ταύτα γαρ τα νοσήματα πολλήν μεν ερημίαν νου και φρενών αγαθών, πολλήν δε τερθρείαν και στωμυλίαν εν ταις σχολαίς πεποίηκε· των μειρακίων ούτε βίον, ούτε πράξιν, ούτε πολιτείαν φιλοσόφου παραφυλαττόντων ανδρός, αλλά λέξεις και ρήματα και το καλώς απαγγέλειν εν επαίνω τιθεμένων, το δε απαγγελλόμενων είτε χρήσιμον, είτε άχρηστον, είτε αναγκαίον, είτε κενόν έστι και περιττόν, ουκ επισταμένων, ουδέ βουλομένων εξετάζειν.»
(Πλούταρχος εν τω «περί του ακούειν», θ’.)

Ουδέν άλλο ίσως χαρακτηρίζει τόσον πιστώς και ακριβώς την ηθικήν και πολιτικήν κατάςασιν του ημετέρου έθνους, όσον η κατάστασις της γλώσσης, ην οι λογιώτεροι των Ελλήνων ομιλούμεν και γράφομεν· τούτε δε κατ’ ανάγκην φυσικήν και αναπόφευκτον, διότι η γλώσσα είνε το πιστότερον εκμαγείον άμα και κάτοπτρον της ιστορίας των εθνών.
Η δια των γραμμάτων πνευματική αναζωπύρησις σύμπαντος του ελληνικού προηγήθη ικανώς της δια των όπλων πολιτικής απελευθερώσεως και αναγεννήσεως της Ελλάδος· όθεν και το περί της νεωτέρας ελληνικής γλώσσης ζήτημα, διαγνωσθέν εν όλη αυτού τη σπουδαιότητι είχεν ανυψωθή εις την πρέπουσαν αυτώ περιωπήν εν αρχή της παρούσης εκατονταετηρίδος, θεωρηθέν υπό των κατ’ εκείνο του χρόνου λογίων ελλήνων ως το ύψιστον των εθνικών ζητημάτων. Προϊόντος δε του χρόνου αι μεν γνώμαι των διαφόρων λογίων, απλώς και άνευ τινός αυθεντικής κατ’ αρχάς αξιώσεως προενεχθείσαι, προσέλαβον τον χαρακτήρα δόγματος, αι δε περί τας διαφόρους ταύτας γνώμας σχολαί και αιρέσεις μετεβλήθησαν εις φατρίας και κόμματα, όπως οι σχολάρχαι και αιρεσιάρχαι εις κομματάρχας· ενιαχού δε και αντί μέλανος εγένετο αίματος χύσις. Τόσον διάπυρος υπήρξεν ο αγών ούτος ο περί γλώσσης, και τόσον ευέξαπτος και ευερέθιστος εφάνη αείποτε ημών των Ελλήνων η νευρική ιδιοσυγκρασία, σπανιάκις μεν ευστοχούντων του ορθού και του αληθούς, όχι εν τοις άκροις αλλ’ εν τω μέσω κειμένου, ως επί το πλείστον δε η υπερακοντιζόντων τον σκοπόν εν τη ζέσει της διαμάχης, ή εν τω ταχέως επερχομένω καμάτω ή κόρω απολειπομένων αυτού.
Ο επελθών υπέρ της πολιτικής απελευθερώσεως αγών επέθηκε τέρμα εις την φιλολογικήν εκείνην διαμάχην. Ό,τι μετά ταύτα εγράφη περί του θέματος τούτου υπήρξεν ασθενής μόνον απήχησις του πάλαι ποτέ πολυκρότου εκείνου περί γλώσσης αγώνος, ουδεμίαν έχουσα ούτε θεωρητικήν ούτε πρακτικήν αξίαν μεγάλην, επομένως ουδεμίαν σχούσα ποτέ ροπήν επί την διαμόρφωσιν της σημερινής του ελληνικού έθνους γλώσσης. Όχι ότι έπαυσαν ολοτελώς και να σκέπτωνται και να γράφωσιν εκ διαλειμμάτων διάφοροι λόγιοι και φιλόλογοι περί του θέματος τούτου: αλλά πάντα όμως τα μέχρι σήμερον γραφέντα περί του σπουδαίου τούτου θέματος απολείπονται κατά πάντα λόγον των όσα περί αυτού έγραψεν εν τοις διαφόροις αυτού συγγράμμασιν εις και μόνος εν τω προτού χρόνω, ο αοίδιμος Αδαμάντιος Κοραής.
Αλλ’ αν ο Κοραής και προ της εθνικής παλιγγενεσίας, και εφ’ ικανόν μετά ταύτην χρόνον υπήρξεν ο μόνος σχεδόν θεωρητικός άμα και πρακτικός χειραγωγός εν τη τέχνη του γράφειν, προϊόντος του χρόνου, η εις την πορείαν της γραφομένης γλώσσης ροπή αυτού εμειώθη βαθμηδόν και ανεπαισθήτως, μέχρις ου επί τέλους εξέλιπε σχεδόν και εξαφανίσθη. Από των τελευταίων ήδη ετών της βασιλείας του Όθωνος ήρχισε να δάκνη, επί δε Γεωργίου η γλώσσα και απέπτυσεν όλως τον χαλινόν του Κοραή, και τρέχει αφηνιάσασα πλέον και όλως αχάλινος.
Πού δε τρέχει; Κατά κρημνών ή προς νομάς σωτηρίους; Όπου τρέχει, αποκρινόμεθα, εν γένει η ελληνική πολιτεία· διότι ως προείπαμεν, η γλώσσα είνε το πιστότατον εκμαγείον άμα και κάτοπτρον της ιστορίας παντός έθνους. Όθεν και η απόκρισις εις την προβληθείσαν ερώτησιν εξήρτηται εκ της επιλύσεως του πολιτικού καθόλου προβλήματος του περί της ημετέρας πατρίδος. Όπως τα της καθ’ ημάς πολιτείας οι μεν θεωρούσιν ως λαμπρά και ρόδινα, οι δε ως μαύρα και σκοτεινά, ούτω και της σημερινής γλώσσης την πορείαν οι μεν θεωρούσιν ως ανάπτυξιν και τελειοποίησιν της παρά του Κοράη κληροδοτηθείσης ημίν πενιχράς και τρισευτελούς, οι δε ως διαφθοράν και καταλύμανσιν της μητρικής ημών γλώσσης, της μόνης ζώσης και πραγματικής. Οι μεν αγάλλονται και σκιρτώσιν, ότι προέβημεν τόσον πολύ και τόσον θαυμάσια εις το έργον της γλωσσικής παλιγγενεσίας, ώστε δεν μας αποχωρίζουσι πλέον από της γλώσσης του Ξενοφώντος παρά δύο τρία ελεεινά μόρια και λεξείδια, άτινα είνε αδύνατον να αντισταθώσιν επί πολύ εις την ορμήν και βίαν της προόδου· οι δε ότι, εάν ακόμη δεν μετεβάλομεν, κινδυνεύομεν όμως να μεταβάλωμεν οσονούπω την ημετέραν γλώσσαν εις κυκεώνα πρωτοφανή και μοναδικόν εν τη ιστορία των γλωσσών του πολιτισμένου κόσμου.



Εκτενέστερο απόσπασμα του παραπάνω έργου θα είναι διαθέσιμο στις ιστοσελίδες του ΠΟΘΕΓ αμέσως μετά την ολοκλήρωση της νομικής διαδικασίας εκχώρησης στο ΙΕΛ των σχετικών δικαιωμάτων χρήσης από τους κατόχους των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας επί του συγκεκριμένου έργου.