Κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα συντελούνται στην ελληνική κοινωνία και στο ελληνικό κράτος βαθιές πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές και πνευματικές αλλαγές. Η εσωτερική αναδιάρθρωση του κράτους με τη δημιουργία αναπτυξιακών έργων και υποδομών, η ανόρθωση της οικονομίας, η εξυγίανση της πολιτικής ζωής, η διεύρυνση των ορίων του Ελληνικού Κράτους και άλλες πολλές αλλαγές μετασχηματίζουν την ελληνική κοινωνία και οδηγούν σε νέες πνευματικές αναζητήσεις.

Παράλληλα με την αναδιάρθρωση του κράτους συμβαδίζει και η δημιουργική προσπάθεια για αλλαγές στην πνευματική ζωή. Νέες ιδέες και νέα πνευματικά ρεύματα ανανεώνουν το χώρο της τέχνης και ειδικότερα της λογοτεχνίας, ικανοποιώντας έτσι τις νέες ανάγκες. Στην ανανέωση αυτή συμβάλει καθοριστικά η επιστήμη της λαογραφίας με πρωτεργάτη τον Νικόλαο Πολίτη (1852-1921) που στρέφεται  στη μελέτη του σύγχρονου και παλαιότερου λαϊκού πολιτισμού, δίνοντας έτσι πολύτιμο υλικό στους λογοτέχνες της εποχής. Στο επίπεδο της γλώσσας, ξεχωρίζει ο αγώνας για την καθιέρωση της δημοτικής ως γραπτής γλώσσας. Πρωτεργάτης στην προσπάθεια αυτή υπήρξε ο γλωσσολόγος Γιάννης Ψυχάρης, που με το προδρομικό του έργο Το Ταξίδι μου (1888) υποστήριξε την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στο γραπτό λόγο.

Στο χώρο της ποίησης οι Έλληνες ποιητές επηρεάζονται από τα νέα λογοτεχνικά ρεύματα της δυτικής Ευρώπης και κυρίως από τον Παρνασσισμό και το Συμβολισμό.

Ο Παρνασσισμός εμφανίστηκε στη Γαλλία στα μέσα του 19ου αιώνα ως αντίδραση προς το ξεπεσμένο ρομαντισμό και πήρε την ονομασία του από μια ποιητική ανθολογία που εκδόθηκε με τον τίτλο «Σύγχρονος Παρνασσός». Ο Παρνασσισμός δίνει μεγάλη σημασία στην μορφή των ποιημάτων, καθώς προσπαθεί να επεξεργαστεί με λεπτομέρεια και ακριβολογία τον στίχο και την ομοιοκαταληξία, ενώ ως προς το περιεχόμενο εμπνέεται από τους πολιτισμούς της αρχαιότητας, ελληνικό και ρωμαϊκό, παρουσιάζοντας χωρίς συναισθηματικές εξάρσεις θέματα και εικόνες από την μυθολογία και την ιστορία.

Ο Συμβολισμός εμφανίστηκε στη Γαλλία στα τέλη του 19ου αιώνα ως αντίδραση στη ρομαντική ποίηση και τη νατουραλιστική πεζογραφία. Βασικά χαρακτηριστικά του είναι ο περιορισμός του εννοιολογικού περιεχομένου, η μουσικότητα και υποβλητικότητα και η συσχέτιση αντικειμένων και ψυχικών καταστάσεων. Για τον συμβολιστή ποιητή η πραγματικότητα που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας, δηλαδή ο εξωτερικός κόσμος, δεν έχει κανένα ποιητικό ενδιαφέρον. Τα πράγματα αυτού του κόσμου η ποίηση μπορεί να τα χρησιμοποιήσει ως διαμεσολαβητές, ως σύμβολα για να φτάσει στην έκφραση των ιδεών και των συναισθημάτων, στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. Έτσι, οι συμβολιστές με τη χρήση των συμβόλων οδηγήθηκαν σε μια υπαινικτική και υποβλητική χρήση της γλώσσας, αποφεύγοντας τη σαφήνεια και το συγκεκριμένο.

Οι Έλληνες ποιητές, αν και εμπνεύστηκαν απευθείας από τη γαλλική ποίηση, προσπάθησαν να προσαρμόσουν τα θέματα και τις ιδέες τους στα ελληνικά δεδομένα.

Κορυφαίος εκπρόσωπος της Νέας Αθηναϊκής Σχολής και ανανεωτής της νεοελληνικής ποιήσεως είναι ο Κωστής Παλαμάς. Για πενήντα σχεδόν χρόνια κυριαρχεί στην πνευματική ζωή του τόπου και εκφράζει  με την ποίηση του τα νέα ρεύματα και τις νέες τάσεις στο χώρο της λογοτεχνίας. Αξιοσημείωτοι  ήταν και οι αγώνες του για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στο γραπτό λόγο. Υπήρξε από τους πρώτους που τάχθηκαν ανεπιφύλακτα υπέρ του Γιάννη Ψυχάρη, όταν δημοσίευσε το έργο του Το Ταξίδι μου. Στο ίδιο ποιητικό κλίμα βρίσκονται και οι ποιητές Ιωάννης Γρυπάρης,  Γεώργιος Δροσίνης, Κώστας Κρυστάλλης, Λάμπρος Πορφύρας, Μιλτιάδης Μαλακάσης κ.α.

Η ανθολόγηση των ποιητικών κειμένων της εξεταζόμενης περιόδου έγινε με κριτήριο τα κοινά λογοτεχνικά χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν οι ποιητές της Γενιάς του 1880, οι οποίοι κατά το μάλλον ή ήττον επηρεάστηκαν από τον Παλαμά.

Στο χώρο της νεοελληνικής πεζογραφίας οι Έλληνες συγγραφείς επηρεάζονται από το ρεύμα του Ρεαλισμού και του Νατουραλισμού, που εμφανίστηκε κυρίως στη Γαλλία μετά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα με τον  Γκουστάβ Φλωμπέρ και  τον Αιμίλιο Ζολά, που με το έργο του  Νανά άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες πεζογράφους της εποχής και αποτέλεσε πρότυπο για πολλούς από αυτούς.

Ο Ρεαλισμός είναι μια τεχνοτροπία με την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να αναπαραστήσει πειστικά την πραγματικότητα, χωρίς πολλά εκφραστικά στολίδια. Ο ρεαλιστής πεζογράφος προσπαθεί να αποδώσει με αντικειμενικό τρόπο τα γεγονότα, αφήνοντάς τα να μιλήσουν μόνα τους. Παρουσιάζει κοινές εμπειρίες και επιλέγει κοινά θέματα, ενώ ταυτόχρονα έχει μια κριτική στάση απέναντι στα πράγματα.

Ο Νατουραλισμός είναι εξέλιξη του Ρεαλισμού. Όπως και ο Ρεαλισμός, προσπαθεί να αναπαραστήσει με αντικειμενικό τρόπο την πραγματικότητα, ιδιαίτερα την αρνητική της πλευρά. Οι νατουραλιστές πεζογράφοι μελετούν την ηθική συμπεριφορά των ανθρώπων με στόχο να δείξουν ότι αυτή είναι αποτέλεσμα εξωτερικών δυνάμεων (φυσικών και κοινωνικών), εσωτερικών παρορμήσεων και διαθέσεων της στιγμής, παραβλέποντας τη δύναμη της ανθρώπινης βούλησης.

Οι Έλληνες πεζογράφοι, επηρεασμένοι από τη γενικότερη στροφή προς τη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού, στρέφονται και αυτοί προς την ύπαιθρο με στόχο την περιγραφή της ζωής του ελληνικού λαού. Έτσι, κινούνται στο χώρο της Ηθογραφίας, δημιουργώντας εθνική πεζογραφία και αποδεσμεύονται από την δουλική μίμηση ξένων προτύπων. Με τον όρο Ηθογραφία εννοούμε γενικά την αναπαράσταση, περιγραφή και απόδοση των ηθών, των εθίμων, της ιδεολογίας και της ψυχοσύνθεσης ενός λαού, όπως αυτά διαμορφώνονται κάτω από την επίδραση του φυσικού περιβάλλοντος και των ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών, σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο.

Σημαντικοί ηθογράφοι της εποχής ήταν ο Γεώργιος Βιζυηνός, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο Ιωάννης Κονδυλάκης, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας, ο Κωνσταντίνος Χατζόπουλος και Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Οι δύο τελευταίοι, συνεχίζοντας την παράδοση της ηθογραφίας, την εξέλιξαν και την προσπέρασαν, εισάγοντας στην πεζογραφία καινούρια είδη και καινούριους εκφραστικούς τρόπους. Γι’ αυτό το λόγο, θα εξεταστούν στο επόμενο κεφάλαιο της ανανεωμένης παράδοσης.

Το θέατρο αναπτύσσεται σημαντικά την περίοδο αυτή και επηρεάζεται και αυτό κυρίως από τα έργα του Ίψεν και του Ντ’ Ανούτσιο. Σημαντικότεροι θεατρικοί συγγραφείς της περιόδου αυτής ήταν ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Παντελής Χορν και ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος.

Την ίδια περίοδο καλλιεργείται  η κριτική που γίνεται κυρίως από τις στήλες των περιοδικών Ο Νουμάς, Νέα Ζωή κ.ά. Σημαντικότεροι εκπρόσωποι του είδους ήταν ο Κωστής Παλαμάς, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Άριστος Καμπάνης, ο Μάρκος Αυγέρης και ο Γιάννης Αποστολάκης.

Η ανθολόγηση των κειμένων γίνεται με βάση τα κοινά χαρακτηριστικά των έργων, του χρόνου που έζησαν και που έγραψαν οι λογοτέχνες και τις επιδράσεις που δέχτηκαν από την εποχή τους.

Στοιχεία Ανθολογίας της Περιόδου 

• Συγγραφείς: 13
• Κείμενα: 13
  • Ποίηση: 7
  • Πεζογραφία: 3
  • Θέατρο: 1
  • Κριτική: 1
  • Δοκίμιο: 1
• Γλώσσα κειμένων: δημοτική (ποίηση, θέατρο, δοκίμιο, πεζογραφία, κριτική), καθαρεύουσα (πεζογραφία)