Στο Βίος και  πολιτεία  του Αλέξη Ζορμπά (1946 ) διαγράφεται και μορφοποιείται πεζογραφικά η δισυπόστατη, η γεμάτη αντινομίες και αντιθέσεις, ψυχή του συγγραφέα. Στο μυθιστόρημα υπάρχουν δυο κεντρικοί ήρωες : ο αφηγούμενος σε πρώτο πρόσωπο, δηλαδή ο Καζαντζάκης ο ίδιος, και ο Αλέξης Ζορμπάς· και το μεγαλύτερο μέρος του αποτελείται από τις συζητήσεις και τις σκέψεις τους ή, καλύτερα, από τις αφηγήσεις και τους αφορισμούς του Ζορμπά. Ο αφηγητής, που επρόκειτο να ταξιδέψη στην Κρήτη για να κάνη επιχείρηση λιγνίτη, συναντά στον Πειραιά τον Ζορμπά, θέλγεται από τους βίαιους τρόπους του, τον προσλαμβάνει αρχιεργάτη, και οι δυο μαζί κατεβαίνουν στο νησί, για να περάσουν εκεί το χρονικό διάστημα που αρχίζει από το φθινόπωρο της μιας χρονιάς και τελειώνει την άνοιξη της άλλης, περισσότερο κουβεντιάζοντας και γλεντώντας, παρά δουλεύοντας. Στην Κρήτη συμβαίνουν βέβαια και κάποια επεισόδια, που συντηρούν την αφήγηση και δεν την αφήνουν να χαλαρώση, ωστόσο τα επεισόδια και τα περιστατικά αυτά υπάρχουν μόνο και μόνο για να αναδείξουν τη μορφή των κεντρικών προσώπων και ιδιαίτερα του Αλέξη Ζορμπά. Η σημασία του μυθιστορήματος δεν βρίσκεται στην υπόθεση και την πλοκή, αλλά στα πρόσωπα και στους στοχασμούς. Πάνω απ' όλα, δηλαδή πάνω από ποιητής, πάνω από πεζογράφος, πάνω από θεατρικός και ταξιδιωτικός συγγραφέας, ο Νίκος Καζαντζάκης είναι στοχαστής· έτσι, στον προσωπικό στοχασμό πρέπει να αναζητηθή και να βρεθή η αξία του Βίος και πολιτεία τον Αλέξη Ζορμπά. Αλλά το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του μυθιστορήματος δεν δημιουργείται από το ότι μας αποκαλύπτει έναν στοχαστή· στοχαστής είναι κατά κύριο λόγο και σε όλα τα άλλα βιβλία του ο Νίκος Καζαντζάκης· δημιουργείται από το ότι μας έδωσε αυτόν το δυνατό και προσωπικό στοχασμό με ανάλαφρη διάθεση, με χιούμορ και με χάρη, με εξωτερική περιπέτεια και δράση και με κίνηση μέσα στον τριδιάστατο χώρο, με κάποια στοχεία μυθιστορηματικά δηλαδή, που δικαιώνονται απόλυτα και κάνουν τον αναγνώστη να απολαύση και να χαρή χωρίς εμπόδια την αφήγηση και την ιστορία του βιβλίου. Πραγματικά, αν ο στοχασμός είναι ένα βάρος που καμιά φορά συνθλίβει τον αναγνώστη στα προηγούμενα βιβλία του Νίκου Καζαντζάκη, στο Βίος και πολιτεία τον Αλέξη Ζορμπά μετουσιώνεται σε ρέουσα πρόζα, σε ελεύθερη περιγραφή, σε  ανεπιτήδευτη  και  απρόσκοπτη αφήγηση.

Δραματικές αντινομίες διχάζουν, όπως σημειώθηκε ήδη, την ψυχή του Νίκου Καζαντζάκη. Μια τέτοια βασική αντινομία, που επηρεάζει και κατευθύνει την κοσμοθεωρητική του σκέψη, είναι η αέναη πάλη ανάμεσα στη θέληση του ανθρώπου για ελευθερία και στην οδυνηρή διαπίστωση του ανέφικτου ή του σχετικού αυτής της ελευθερίας. Ο Νίκος Καζαντζάκης ζητά την ελευθερία, λαχταρά την ελευθερία, αγωνίζεται με τα γραψίματά του και μέσα στα γραψίματά του για την ελευθερία· και όμως έχει βαθιά συνειδητοποιήσει πως η ελευθερία δεν είναι εφικτή και πως η αναγκαιότητα είναι η μοίρα και ο νόμος του ανθρώπου. Η συνείδησή του αυτή εκφράζεται με την ακόλουθη σημαντική διατύπωση στο Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά: « Να λες « ναι » στην ανάγκη, να μετουσιώνης το αναπόφευγο σε δική σου λεύτερη βούληση — αυτό, ίσως, είναι ο μόνος ανθρώπινος δρόμος της λύτρωσης. Ελεεινός, μα δεν έχει άλλο » ( σ. 308 ). Παρόλη αυτή την τρομερή και καταθλιπτική συνείδηση της σιδερένιας αναγκαιότητας που διέπει την πορεία της ζωής και του κόσμου γενικά, ο Νίκος Καζαντζάκης παλεύει μια δραματική και απελπισμένη πάλη, μια πάλη που έχει από τα πριν κριθή, και προσαρμόζει το «πιστεύω» του στη συνείδηση αυτή : « Η ουσία του θεού μας είναι ο αγώνας », « Όλοι είμαστε μια κιντυνεύουσα ουσία... όλοι είμαστε ένας στρατός και μαχόμαστε », « Η ανώτατη αρετή δεν είναι νάσαι ελεύτερος, παρά να μάχεσαι για ελευτερία» (Ασκητική,2  1945. σ. 47, 65 - 66 και 68 ). Έτσι στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη υπάρχει πάντα ένας ηρωισμός κινημένος από την απελπισία, ένας ηρωισμός που παλεύει με το ανέφικτο. Προς τι λοιπόν ο αγώνας και ο ηρωισμός ; Για ποιο σκοπό ; « Μη ρωτάς! », λέει ο Νίκος Καζαντζάκης, « Ανέβαινε, κατέβαινε. Δεν υπάρχει αρχή, δεν υπάρχει τέλος », « Πού πάμε ; Θα νικήσουμε ποτέ ; Προς τι όλη τούτη η μάχη ; — Σώπα! Οι πολεμιστές ποτέ δε ρωτούνε » ( Ασκητική, 2 1945, σ. 21 και 27 ) « Το χρέος μας δεν είναι να ρωτούμε, μα να προχωρούμε και να δουλεύουμε » ( Τι είδα στη Ρουσία 2, [1928], σ. 214 ).

Αλλά η αντινομία που μας ενδιαφέρει περισσότερο προκειμένου για το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά είναι εκείνη που παίρνει οξύτατη μορφή στο βιβλίο και αναγκάζει το Νίκο Καζαντζάκη να εκθέση στις σελίδες του τα δυο σκέλη της, ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, για να λυτρωθή. Ένα από τα μεγαλύτερα δράματα της ψυχής του Καζαντζάκη είναι η αντίθεση ανάμεσα σ' εκείνο που είναι και σ' εκείνο που θα ήθελε να είναι, ανάμεσα στο απτό και πραγματικό γεγονός της ιδιοσυγκρασίας του και στις ψυχικές δυνάμεις, τις προθέσεις και τις εσωτερικές επιταγές, που τον πιέζουν να υπερνικήση αυτή την ιδιοσυγκρασία και να ζήση έντονα, τον τύπο του ανθρώπου που θεωρεί ανώτερο. Και ο ανώτερος τύπος του ανθρώπου γι' αυτόν είναι ο άνθρωπος της πράξης — ενώ ο Καζαντζάκης ο ίδιος είναι ο αντίθετος τύπος, ο άνθρωπος της θεωρίας. Αυτή η αδυναμία του ανθρώπου που έχει ταχθή από τη φύση του για τη θεωρία, να είναι ταυτόχρονα και άνθρωπος της πράξης, η αδυναμία του ανθρώπου, που ζει τις μεγάλες ιδέες μόνο με το νου, να τις πραγματοποιήση, η αδυναμία του ανθρώπου, που γνωρίζει τη σημασία της πράξης στον αιώνα μας, που φλέγεται για την πράξη και που δεν μπορεί να τη ζήση, αυτό είναι το ψυχικό δράμα του Νίκου Καζαντζάκη. Ο Καζαντζάκης έζησε μέσα του, με τη φαντασία και τη σκέψη, τις πιο μεγάλες πράξεις του ανθρώπου· έκανε την πράξη, που υπάρχει και ασφυκτιά « δυνάμει » μέσα του, θεωρία : την έβαλε μόνο στα βιβλία του. Ενώ ο ίδιος λέει : « Η στερνή, η πιο ιερή μορφή της θεωρίας είναι η πράξη... Η πράξη είναι η πλατύτερη θύρα της λύτρωσης. Αυτή μονάχα μπορεί να δώση απόκριση στα ρωτήματα της καρδιάς » ( Ασκητική, 21945, σ. 51 ). Για έναν πνευματικό άνθρωπο που σκέπτεται έτσι, δεν υπάρχει άλλος δρόμος για τη λύτρωση παρά η φανερή έκθεση και η καθαρή έκφραση των δυο πόλων της διχασμένης και δισυπόστατης ψυχής του. Έτσι ο Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά αποτελεί την πνευματική αυτοβιογραφία του Νίκου Καζαντζάκη, πραγματοποιημένη με δυο πρόσωπα, και ο φερώνυμος ήρωας του μυθιστορήματος, τον τύπο του του ανθρώπου που θα ήθελε να είναι, τον άνθρωπο τον όποιο φέρνει « δυνάμει » μέσα του και δεν μπορεί να τον ζήση.

Όλοι οι ήρωες στα άλλα έργα του Νίκου Καζαντζάκη ( Ιουλιανός, Καποδίστριας, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ) είναι τραγικοί άνθρωποι της πράξης, που αγωνίζονται με απελπισία και με δύναμη για έναν σκοπό από τα πράγματα ανέφικτο και που στο τέλος συντρίβονται και χάνονται κάτω από το βάρος αυτών των πραγμάτων. Όλοι αυτοί οι ήρωες παλεύουν απελπισμένα για να φτάσουν και να πραγματοποιήσουν το απόλυτο ή το αδύνατο, κι' ενώ ίσως γνωρίζουν από τα πριν πως θα χαθούν, αντιστέκονται στη μοίρα τους, εναντιώνονται στην ακατανίκητη φορά των πραγμάτων, ανεβαίνουν, αντί ν' ακολουθούν, το ρεύμα της ζωής, για να δείξουν στον αναγνώστη πως το νόημα και η ουσία της ζωής είναι η πάλη και όχι η νίκη, η προσπάθεια και όχι το αποτέλεσμα. Στο τέλος θα υποταχθούν στη σκληρή και απαράβατη αναγκαιότητα που ρυθμίζει τη ζωή, αλλά σ' αυτό το μεταξύ θα έχουν αγωνισθή, θα έχουν ζήση, θα έχουν εκφρασθή και λυτρωθή με την πράξη και μέσα στην πράξη. Οι τραγικοί αυτοί ήρωες είναι οι πλασματικές ενσαρκώσεις της κοσμοθεωρητικής σκέψης του Νίκου Καζαντζάκη, οι παραστατικές μορφοποιήσεις των πνευματικών του ανησυχιών. Αλλά, αν οι ήρωες αυτοί εκφράζουν τον τραγικό άνθρωπο που είναι ο Νίκος Καζαντζάκης, ο Αλέξης Ζορμπάς εκφράζει τον απόλυτα ελεύθερο άνθρωπο, που υπάρχει μέσα στον ίδιο συγγραφέα. Ο Αλέξης Ζορμπάς δεν έχει καμιά σχέση με τον Ιουλιανό, τον Καποδίστρια, τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο — εκτός από το ότι είναι γέννημα του ίδιου πνευματικού πατέρα. Γιατί ο Ζορμπάς δεν ζει μέσα στο δράμα· δεν υπάρχουν αμφιβολίες και αντιφάσεις μέσα του, και τα αιώνια προβλήματα που μας περιτριγυρίζουν, τα έλυσε με το σπαθί με το όποιο ο Μεγαλέξαντρος έκοψε το Γόρδιο δεσμό. Και τους δεσμούς, που θα τον περιόριζαν σ' ένα ομοιόμορφο και συμβατικό τρόπο ζωής, τους έχει από νέος καταλύσει. Στο Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά ο Νίκος Καζαντζάκης έπλασε έναν ήρωα υπαρκτό και πειστικό, έναν λαϊκό τύπο προικισμένο με τα δώρα της απλής και σίγουρης στόχασης, της παράτολμης δράσης, της ανοιχτής ματιάς και της απόλυτα ελεύθερης πορείας μέσα στ' ανθρώπινα. Ζωντανός, ολόκληρος, ακέραιος, ο Αλέξης Ζορμπάς διαγράφεται με μια πινελιά που παίζει ανάλαφρα με χάρη και ολοκληρώνεται μ' ένα κοντύλι που χαράζει αδρές, αλλά πρόσχαρες και παιχνιδιάρικες, γραμμές. Ο Αλέξης Ζορμπάς ζει τα μεγάλα προβλήματα και αντιμετωπίζει τα μεγάλα ερωτήματα, που ορθώνονται καθημερινά μπροστά στη ζωή του ανθρώπου, όχι τραγικά, αλλά με σιγουριά και απλότητα.

Ο Νίκος Καζαντζάκης φρόντισε να αφαιρέση προσεκτικά κάθε βάρος από τη διαγραφή της μορφής του ήρωά του. Από την άποψη αυτή ο Ζορμπάς είναι ένας γραφικός και χαριτωμένος τύπος ανθρώπου, όμως ο χαρακτηρισμός αυτός δεν πρέπει με κανένα τρόπο να θεωρηθή μειωτικός για τη σημασία του· ο πρωτόγονος Ζορμπάς είναι πρώτα απ' όλα αληθινός. Ιδού πώς τον περιγράφει ο Νίκος Καζαντζάκης : « Όλα τα βλέπει ο Ζορμπάς, καθεμέρα, για πρώτη φορά... Ένιωθα, γρικώντας το Ζορμπά, ν' ανανεώνεται η παρθενιά του κόσμου. Όλα τα καθημερινά και τα ξεθωριασμένα ξανάπαιρναν τη λάμψη που είχαν τις πρώτες μέρες που βγήκαν από τα χέρια του Θεού » ( σ. 69 ). Και πιο κάτω : « Δύσκολα θα πέσει έξω αυτός, γιατί ακουμπά ολόκληρος, από τις πατούσες ως το κεφάλι, στο χώμα...Εμείς οι γραμματιζούμενοι είμαστε τα σερσέμικα πουλιά του αγέρα » ( σ. 82 ), « Ο πρωτόγονος αυτός άνθρωπος, ξεπερνώντας την κρούστα της ζωής — τη λογική, την ηθική, την τιμιότητα — φτάνει στην ουσία. Όλες οι μικρές αρετές, οι τόσο χρήσιμες, του λείπουν και του απόμεινε μονάχα μια άβολη, αβόλευτη, επικίνδυνη αρετή, που τον σπρώχνει ακαταμάχητα στο ακρότατο σύνορο, στην άβυσσο » (σ. 180 - 181 ). Ο Αλέξης Ζορμπάς βέβαια είναι μια υπερβολή, και διαγράφεται με όλα τα χαρακτηριστικά και όλα τα στοιχεία της προσωπικότητάς του εξογκωμένα· ακόμα, ο Αλέξης Ζορμπάς δεν είναι ένας τύπος ανθρώπου για υπόδειγμα. Αλλά, αν δεν έχη παρά τη σημασία της εξαίρεσης, αν δεν είναι ούτε κοινωνικές ούτε εποικοδομητικός ούτε αντιπροσωπευτικός ανθρώπινος τύπος, είναι ωστόσο ο ιδεατός αντίποδας του Καζαντζάκη, ο Καζαντζάκης «δυνάμει», που ο συγγραφέας τον ολοκλήρωσε πάνω στο χαρτί για να λυτρωθή. Ο Καζαντζάκης, ο άνθρωπος της θεωρίας, ο « χαρτοπόντικας », όπως ο ίδιος αποκαλεί μέσα στο βιβλίο τον εαυτό του, έπλασε τον Αλέξη Ζορμπά, τον άνθρωπο της περιπέτειας και της πράξης· ο Καζαντζάκης, ο άνθρωπος που δοκιμάζεται από χίλιες δυο διανοητικές ανησυχίες και αγωνίες, από χίλιους δυο περιορισμούς και δισταγμούς, από χίλιες δυο αντιθέσεις και αντιφάσεις, δημιούργησε τον Αλέξη Ζορμπά, τον πρωτόγονο, τον ελεύθερο, τον αδέσμευτο, το χαροκόπο.

Ο Αλέξης Ζορμπάς ζει στο βάθος της ψυχής του, υποσυνείδητα, τα μεγάλα προβλήματα του ανθρώπου, αλλά περισσότερο από τα προβλήματα αυτά ζει πλατιά κι' έντονα τη ζωή του. Ο Ζορμπάς ζει ελεύθερα, ξένοιαστα, γεμάτα, χωρίς υπολογισμούς, χωρίς ιδιοτέλειες, χωρίς απασχολήσεις και φροντίδες για το αύριο· χαίρεται και απολαμβάνει το παρόν και με τις πέντε αισθήσεις. Πείνασε, σκότωσε, έκλεψε, μοίχεψε, καταπάτησε όλες τις εντολές, έφτασε ως τα άκρα· όμως έζησε, « ξέρει από κόσμο », όπως λέει ο συγγραφέας. « Έτσι λευτερώνεται ο άνθρωπος », λέει ο Ζορμπάς, « άκου με μένα έτσι λευτερώνεται — σα χαροκόπος και όχι σαν καλόγερος » ( σ. 227 ). Και πιο κάτω : « Οι μισές δουλιές, οι μισές κουβέντες, οι μισές αμαρτίες, οι μισές καλοσύνες έφεραν τον κόσμο στα σημερινά χάλια. Φτάσε, μωρέ άνθρωπε, ως την άκρη, βάρα και μη φοβάσαι και θα νικήσεις » ( σ. 264 ). Ο Αλέξης Ζορμπάς, σαν τον άνθρωπο του Υπόγειου του Dostoievsky, έφτασε σ' όλα στη ζωή του ως το τέλος· έζησε διαδοχικά όλες τις αξίες της ζωής ως χαρές, τις χόρτασε και τις εξάντλησε, και τώρα πια, όπως λέει ο ίδιος, έχει λυτρωθή απ' αυτές. Έχει ξεπεράσει μέσα του κάθε ιδέα, κάθε πρόληψη, κάθε παράδοση, και οι ιερές λέξεις πατρίδα, θρησκεία, οικογένεια, δεν έχουν καμιά σημασία γι' αυτόν. Είναι ένας αρχέγονος λαϊκός άνθρωπος, ένας άνθρωπος πέρα από το καλό και το κακό, που έρχεται σε άμεση επαφή με τη ζωή και φτάνει πάντα στα όρια και τα άκρα· είναι ένας οριακός τύπος ανθρώπου, ένας τύπος έξω από την κοινωνία, ένας τύπος - εξαίρεση, που μας γοητεύει και μας θέλγει με το δημιουργικό κέφι μιας ευτυχισμένης στιγμής του Νίκου Καζαντζάκη.

Ο Αλέξης Ζορμπάς, ως μυθιστορηματικός ήρωας, δεν ολοκληρώνεται τόσο από τη δράση, από τις πράξεις του μέσα στον τριδιάστατο χώρο, από την κίνησή του στις σελίδες του βιβλίου—αν και μια - δυο πράξεις του προβάλλουν έντονα την προσωπικότητά του — όσο από την αφήγηση και τους χαρακτηρισμούς του συγγραφέα, από όσα ο ίδιος στοχάζεται για την καθημερινή ζωή και από όσα ο ίδιος διηγείται για τον προηγούμενο, όλο περιπλάνηση και περιπέτεια, εαυτό του— από ό,τι δηλαδή αναφέρεται στο παρελθόν και όχι στο παρόν. Αυτή η αναδρομική και στατική, και όχι η εξελικτική, ολοκλήρωση του Ζορμπά είναι βέβαια ένας συγγραφικός τρόπος, ο όποιος ταιριάζει περισσότερο σ' έναν διανοητή, που θέλει να εκφράση τις ιδέες του, όπως ακριβώς ο Νίκος Καζαντζάκης, παρά σ' έναν καθαρόαιμο πεζογράφο, που αφηγείται χωρίς ιδιοτέλεια. Αλλά κάθε συγγραφικός τρόπος είναι θεμιτός και νόμιμος, όταν είναι πειστικός· και προκειμένου για το Βίο και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά ζήτημα πειστικότητας δεν τίθεται. Η πληρότητα των εκφραστικών μέσων, η πλούσια, χωρίς ακαλαίσθητες ακρότητες, δημοτική, το επιμελημένο κι' έντονα προσωπικό ύφος, ο βαθύς και ρωμαλέος στοχασμός και η ανακίνηση, κατά τρόπο απλό και πεζογραφικά μετουσιωμένο, των βασικών προβλημάτων και των μεγάλων ερωτημάτων που κυκλώνουν, πιέζουν και γεμίζουν αγωνία την ψυχή του ανθρώπου κάθε εποχής, τοποθετούν το βιβλίο αυτό πάνω από κάθε συζήτηση για την αλήθεια του ήρωά του, καθώς και για τη γενική αισθητική αλήθεια του.