ΗΛΙΑΣ ΒΕΝΕΖΗΣ (1904-1973)
Όμοιος σε πολλά με το Μυριβήλη είναι και ο Αιβαλιώτης Ηλίας Βενέζης. Η σχέση μάλιστα που συνδέει τους δυο αυτούς συγγραφείς δεν περιορίζεται μόνο στο γεγονός ότι ανήκουν στην ίδια γενιά και ότι κατάγονται από τη Μικρά Ασία. Ο Μυριβήλης θεωρούσε το Βενέζη μαθητή του, πράγμα που ο τελευταίος, όταν ήρθε η επιτυχία και η αναγνώριση, δεν ήθελε να το παραδεχθεί και η αγνωμοσύνη αυτή του μαθητή πίκραινε το δάσκαλο. Όταν μετά την καταστροφή ο Βενέζης εγκαταστάθηκε στη Μυτιλήνη, ο Μυριβήλης ήταν εκείνος που τον παρακίνησε να γράψει το χρονικό της αιχμαλωσίας του και, όπως έλεγε χαρακτηριστικά, για να δείξει με ποιο αποφασιστικό τρόπο συνέβαλε στη διαμόρφωση και την ανάδειξη του Βενέζη σε συγγραφική δύναμη, εκείνος του έμαθε πως να κρατάει το μολύβι στο χέρι.
Ο Βενέζης πεθαίνοντας το 1973 άφησε πίσω του πλούσιο έργο. Απ’ όλον όμως αυτό τον όγκο λογοτεχνικής παραγωγής ξεχωρίζει η τριλογία του που αναφέρεται στη μικρασιατική καταστροφή: το Νούμερο 31328 (1931), η Γαλήνη (1939) και η Αιολική Γη (1943).
To Νούμερο 31328 (που μέρος του πρωτοδημοσιεύτηκε στην Καμπάνα της Μυτιλήνης το 1924, την εφημερίδα που έβγαζε ο Μυριβήλης και στην όποια δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά και Η Ζωή εν Τάφω, το αδρό νεανικό πεζογράφημα, που βγήκε από την καυτή προσωπική εμπειρία του συγγραφέα στα στρατόπεδα και τα καταναγκαστικά έργα των Τούρκων στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, είναι και το καλύτερο του έργο. Εδώ το υλικό του ήταν τέτοιο που δεν του επέτρεπε γλυκερότητες και γι’ αυτό η αφήγηση έχει νεύρο και ψυχή. Αργότερα όμως στ’ άλλα του έργα, τη Γαλήνη, το ρίζωμα της προσφυγιάς σε καινούργια χώματα με όλους τους καημούς και τα βάσανά της, και την Αιολική Γη, τα ειδυλλιακά παιδικά χρόνια του συγγραφέα στο υποστατικό του πάππου του Γιαννακού Μπιμπέλα στην Ανατολή, κάτω από τα Κιμιντένια, ο Βενέζης δημιούργησε ένα είδος πρόζας φορτωμένης από συναισθηματισμό και λυρισμό, που στο τέλος κατάντησε μανιέρα. Όπως έλεγε κάποτε ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, ο Βενέζης, αφού πλάσει τους ήρωες του, έχει δίπλα του ένα λεβέτι με ροσόλι, με το όποιο τους περιχύνει, κι έτσι στο τέλος αντί γι’ ανθρώπους φτιάχνει ζαχαρωτά. Όσο κι αν υπάρχει στα λόγια τούτα κάποια δόση υπερβολής, είναι ωστόσο χαρακτηριστικά του μανιερισμού, στον όποιο γλίστρησε σιγά σιγά η πεζογραφία του Βενέζη.
Βασικά και ο Βενέζης, όπως ο Μυριβήλης, κινείται μέσα στο χώρο της προχωρημένης ηθογραφίας, μόνο που στο έργο του αλλάζει συνήθως το σκηνικό και από τη Μυτιλήνη μεταφερόμαστε στ' αντικρινά χώματα της Ανατολής. Η σημαντική συμβολή του Βενέζη ως πεζογράφου έγκειται στην εκφραστική του δύναμη. Κατορθώνει και από το πιο βαρύ και σκληρό γλωσσικό υλικό να δώσει ένα κείμενο ελαφρό και τρυφερό. Φιλοδοξεί και μοχθεί για να μας πει καλά μιαν ιστορία. Κι είναι απαράμιλλος παραμυθάς.
Από το έργο του όμως λείπει η οποιαδήποτε πνευματική ή ιδεολογική ανησυχία. Αυτή η έλλειψη άλλωστε χαρακτήριζε το Βενέζη και ως άνθρωπο. Είχα την καλή τύχη να τον συναντώ συχνά στο διάστημα της παραμονής του στο Λονδίνο, όπου είχε έρθει να κάνει θεραπεία για τον καρκίνο που τον είχε προσβάλει και τον οδηγούσε σιγά σιγά προς το θάνατο. Στην αρχή, όταν ακόμη οι δυνάμεις του βαστούσαν και το ηθικό του ήταν ακμαίο, κάναμε πολύωρες συζητήσεις επάνω σε ποικίλα πνευματικά θέματα. Οι συζητήσεις όμως αυτές κρατιόνταν σε κάποια υψηλή θερμοκρασία για ένα δεκάλεπτο. Μετά ξέφτιζαν σε φτηνό κουτσομπολιό των παρασκηνίων της λογοτεχνικής μας ζωής.
Νομίζω ότι η παράλληλη εξέταση του Βενέζη και του Μυριβήλη είναι όχι μόνο αναπόφευκτη, άλλα και αναγκαία. Οι δυο τους έχουν πολλά κοινά σημεία. Από τη σύγκριση αυτή βγαίνει βέβαια στο τέλος συντριπτική η υπεροχή του Μυριβήλη, γιατί ο τρόπος με τον όποιο δούλεψε τη γλώσσα τον ανέδειξε σε μεγάλο δάσκαλο και γιατί τα έργα του είναι πιο στέρεα και πιο άρτια. Απ' όλο το έργο του Βενέζη προσωπικά πιστεύω ότι μόνο η τριλογία, που μνημόνευσα παραπάνω, θ' αντέξει στο χρόνο. Η πολυγραφία και η δημοσιογραφία τον ζημίωσε πολύ, όπως παλιότερα είχε ζημιώσει τον Ξενόπουλο. Μόνο που ο τελευταίος είχε το ελαφρυντικό ότι ζούσε από τη πένα του. Τα κείμενα του Βενέζη στις εφημερίδες, πολύ συχνά ασήμαντα, έφθειραν και ρήχεψαν ένα γνήσιο και σπουδαίο πεζογραφικό ταλέντο. Αν ο Βενέζης αφοσιώνονταν στη σοβαρή λογοτεχνική δημιουργία, θα μας είχε δώσει και άλλα σημαντικά έργα. Κι ήταν ο Βενέζης, όπως βεβαιώνουν όσοι τον γνώριζαν καλά, άνθρωπος με τετράγωνη θέληση και αποφασιστικότητα. Δεν μπόρεσε όμως ν' αντισταθεί στον πειρασμό να κρατιέται στην επικαιρότητα και στη δημοσιότητα, ποτέ μ' εκείνες τις ατέλειωτες ταξιδιωτικές εντυπώσεις του στην Ακρόπολη, και πότε με τις επιφυλλίδες του στο Bήμa. Ήθελε την αναγνώριση και τη φήμη όσο ζούσε, που την είχε άλλωστε, κι άφηνε να του φεύγει από τα μάτια ο υψηλότερος στόχος: η υστεροφημία και η αθανασία.