Η αμφισβήτηση του εξωτερικού. Σ. Ξεφλούδας

Περνώντας από κατατοπιστικές γενικές απόψεις στην ειδική περίπτωση, το πλησίασμα του Στέλιου Ξεφλούδα βρίσκω να εξυπηρετεί αρκετά τη μελέτη μας, μια και ο συγγραφέας αυτός, που θεωρείται ένας από τους τυπικούς εκπροσώπους του εσωτερικού μονόλογου στην Ελλάδα, μας παρέχει και μια πλούσια ορθογραφική δραστηριότητα, που βοηθεί την κατανόηση των επιδιώξεών του. Ο Ξεφλούδας ξεκίνησε με Tα τετράδια του Παύλου Φωτεινού (Θεσσαλονίκη 1980) και την Εσωτερική συμφωνία (1932)· συνέχισε με τρόπο ανανεωμένο στη μέθοδο και στα θέματα, αλλά δίχως αλλαγές ουσιαστικές μέχρι το 1944 (Κύκλος)· ενώ από κει και πέρα διαπιστώθηκε μια πιο έντονη αλλαγή στην πορεία του. Παράλληλα με τη δημιουργική του εργασία, ο Ξεφλούδας δημοσίεψε κατά καιρούς αρκετές μελέτες για την πεζογραφία, επιμένοντας κατά προτίμηση στα ζητήματα τα σχετικά με τον εσωτερικό μονόλογο. Δημοσίεψε κιόλας ένα δοκίμιο με τον περιεκτικότερο τίτλο Το σύγχρονο μυθιστόρημα (1955), όπου επίσης κεντρική του έγνοια είναι ο εσωτερικός μονόλογος. Ο κεντρικός στοχασμός του είναι:

Άλλοτε ο μυθιστοριογράφος ζητούσε να μας δώσει το θέαμα της ζωής, τις εσωτερικές συναισθηματικές αντιθέσεις απέναντι στα εξωτερικά γεγονότα, περιέγραφε τη ζωή παρά την ψυχή. Η αξία του εξαρτιόταν από την αληθοφάνεια του έργου του. Σήμερα το μυθιστόρημα είναι μια αυτοδοκιμασία κι ένας, αυτοέλεγχος, μεταφυσική στροφή προς τα ένδον, αναζήτηση της έννοιας της ύπαρξης. Το όραμα του μυθιστοριογράφου έχει αλλάξει, κυριαρχεί η «ένδον όρασις». (Το σύγχρονο μυθιστόρημα, 1955, σ. 95)

Παρεμφερείς ιδέες είχε διατυπώσει και παλιότερα· αλλά η κριτική του σκέψη ωριμάζει καθώς περνούν τα χρόνια. Το 1961 καταλήγει σ' ένα συγκρότημα σκέψεων, που κυκλοφορούσαν τα πρώτα χρόνια του αιώνα μας (έχουμε ασχοληθεί μ' αυτές στην παρ. 34), αλλά που τότε μόνο βρίσκουν μια σαφή διατύπωση στον Ξεφλούδα. Ο Ξεφλούδας μιλάει για συγγραφείς που όλη τους τη ζωή αγωνίζονται με μια διαδικασία διαδοχικών και διαλειπτικών προσεγγίσεων, για να φτάσουν στα εσωτερικά κοιτάσματα του εαυτού τους.

Το έργο αυτών των συγγραφέων [που μοιάζει να επαναλαμβάνονται] δεν είναι στην ουσία παρά ένα βιβλίο με τίτλους διαφορετικούς, που δεν τελειώνει πουθενά και κατά ένα τρόπο συνεχίζεται τελειοποιούμενο. («Συγγραφείς της θαυμαστής μονοτονίας», Νέα εστία, ΞΘ΄ 1961, σ. 723)

Ουσιαστικά, η καλλιτεχνική πεποίθηση που ο Ξεφλούδας εκφράζει εδώ με ακρίβεια, είναι το κινητήριο ερέθισμα που έκανε το συγγραφέα, στην αφετηρία του, να οραματίζεται ένα βιβλίο έξω από τη σύμβαση που να εκφράζει τον πιο αυθεντικό εαυτό του:

Ένα βιβλίο δίχως γεγονότα, δίχως υπόθεση. Απόσπαση και απομάκρυνση των προσώπων του απ' την πραγματικότητα. Μετατόπιση σε μια πραγματικότητα νέα, που πρέπει να δημιουργήσουμε. Μια ώθηση του δυνατού να γίνει, πέρα από κάθε όριο, ποτέ του πραγματικού. Σ' όλα τα αντικείμενα μια μορφή ανάλογη με τη διάθεση της ψυχής μας. Θα μπορούσαμε να πούμε, σύγχυση αδιάκοπη της ζωής και του ονείρου. Ένα βιβλίο πολύ αγνό. Μυθιστόρημα; Για να γράψει κανείς ένα μυθιστόρημα, χρειάζεται να ξεχάσει τον εαυτό του. Το μυθιστόρημα δεν μπορεί να μην έχει γεγονότα, υπόθεση, μορφή. Μα για να γράψουμε ένα τέτοιο βιβλίο, είναι ανάγκη να βγούμε απ' τον εαυτό μας, να ζήσουμε τη ζωή των άλλων ανθρώπων πιο τέλεια απ' τη δική μας, να λησμονήσουμε την εξομολόγηση. (Εσωτερική συμφωνία, 1932, σ. 5)

Όπως γίνεται φανερό, ο Ξεφλούδας αμφισβητεί τη δυνατότητα να γράψει κανείς ένα μυθιστόρημα δίχως να νοθέψει την αυθεντική, εσωτερική ζωή. Γι' αυτό, έχοντας υπόψη όσα είδαμε πολύ νωρίτερα (παρ. 84), δεν είναι παράξενο αν το βιβλίο του έχει τη μορφή ημερολογίου, Τα τετράδια του Παύλου Φωτεινού. Πρόκειται για ένα βιβλίο ασαφούς, είδους όπου συμμετέχουν το λυρικό δοκίμιο, το ημερολόγιο, το πεζοτράγουδο, το αυτοβιογραφικό αφήγημα. Στο ακόλουθο παράθεμα βλέπουμε το συγγραφέα να περιγράφει τις εντυπώσεις του από τη θέα ορισμένων πραγμάτων, τη στιγμή ακριβώς που η νύχτα του ξυπνά ορισμένες συγκεχυμένες αισθήσεις. Η διατύπωση είναι, όπως παρατηρήθηκε (από τον Κ. Στεργιόπουλο, όπου παραπάνω), εμπρεσιονιστική. Τα ρίγη, που παίζουν μεγάλο ρόλο (ας συσχετιστούν με τον «τρόμο» και το «μυστήριο»), δεν είναι διαφορετικά από τα «ρίγη» που εγκαινίασαν οι συμβολιστές.

Όλα έσβησαν στον ερχομό της νύχτας. Ρίγη έτρεξαν μέσα στη σκέψη, δάχτυλα ψυχρά άγγιξαν την ψυχή, ένα χάος σκοτεινό όπου εξαφανίζεται το φως, απλώθηκε. Και μέσα μου ο πόθος να φύγω έξω απ' αυτόν το σκοτεινό κόσμο μεγάλωσε. Το θλιβερό γέλοιο της νύχτας στάλαζε ειρωνεία πάνω στις ανησυχίες μου, που αγωνιζόντανε να νικήσουν όλες τις αντιστάσεις. Σκοτεινά άνθη σαν να φύτρωσαν γύρο μου. Ακαθόριστοι ίσκιοι προχωρούσαν από παντού και διαλυόντανε ο ένας μέσα στον άλλο κ' ύστερα μέσα στην ψυχή. Κι αυτή δεν μπορούσε ούτε για μια στιγμή να μη φύγει έξω από κάποιο χλωμό όνειρο. Νόμισα τότε πως κάποιος τρόμος μ' έπιασε μπροστά στο άγνωστο, για να με σταματήσει σ' αυτήν την ατμόσφαιρα του ονείρου, χωρίς να μπορέσω να ωθήσω τα βήματά μου πιο μακρυά. Κ' ενώ φανταζόμουνα στο κάθε τι μια ψυχή και ζητούσα να βρω το μυστήριό της, μέσα μου μεγάλωνε ο ίσκιος της. Κι όμως, τη θερμή αυτή νύχτα, που βρέθηκα σε μια πολιτεία παλιά μόνος, μέσα στον πόθο να αποκαλύψω ό,τι με βασάνιζε και δε με άφηνε να σταματήσω, ύστερα από περιπλανήσεις μάταιες ένοιωσα τον εαυτό μου πάλι να επαναστατεί και να ρίχνεται προς το άγνωστο με μια νέα δύναμη. [...] (Τα τετράδια του Παύλου Φωτεινού, Θεσσαλονίκη 1930, σ. 13-4)

Η περικοπή αυτή μόνο στην προσδοκία του Ξεφλούδα αποτελεί ανόθευτο απόσπασμα εσωτερικού μονόλογου. Αρκεί να το συγκρίνουμε με δείγματα εσωτερικού μονόλογου όπως τα πραγματοποιεί αργότερα ο Ν. Γ. Πεντζίκης λόγου χάρη, για να το αντιληφτούμε χωρίς παρεξηγήσεις. Ο Ξεφλούδας θα ανανεώσει την προσπάθειά του στην Εσωτερική συμφωνία. Και εδώ όμως, αν θελήσουμε να αντιμετωπίσουμε τα αποτελέσματά του με τον ορισμό του εσωτερικού μονόλογου όπως τον έχει δώσει ο Dujardin, θα διαπιστώσουμε ότι ο Ξεφλούδας κάνει κάτι το διαφορετικό. Πρέπει επίσης να παρατηρηθεί ότι το κείμενό του, που συνεχίζει να αναιρεί τη δυνατότητα μιας ρεαλιστικής αφηγηματικής γραφής, έτσι όπως παρουσιάζεται το 1932, δεν αποτελεί με κανένα τρόπο μια εναλλακτική λύση του μυθιστορήματος. Είναι κάτι άλλο. Εξάλλου και ο ίδιος ο Ξεφλούδας, καθώς περνά ο χρόνος, θα προσπαθήσει να συγκεντρώσει τις δυνάμεις του έτσι ώστε να συγκλίνουν προς λύσεις πιο αφηγηματικές και πιθανώς μυθιστορηματικές. Δε θα ανιχνεύσω την παραπέρα σταδιοδρομία του Ξεφλούδα, γιατί επείγει, σ' αυτό το σημείο, να δούμε μια άλλη ερμηνεία του εσωτερικού μονόλογου σ' έναν άλλο πεζογράφο που κατέβαλε προσπάθειες πολύ συγκεκριμένες και συνειδητές για την ανοικοδόμηση μιας αφηγηματικής διάστασης που να ανταποκρίνεται πιστότερα στα αιτήματα του είδους μυθιστόρημα.