«Πέντε φαίνουνται τα κεντρικότερα θέματα, που απασχόλησαν τον συγγραφέα: Πρώτα, από τον Bergson ως τον Sartre με την Οδύσσεια — βλέπει τη ζωή χωρίς σκοπό, έρμαιο στο πνεύμα της απόγνωσης και του κενού. Στην Οδύσσεια ωστόσο η άσκοπη δράση των ανθρώπων δε θορυβεί απλώς, ρέπει στην φθορά και την κακότητα — αλλά όταν αυτοί δείχνουν ότι θέλουν να δράσουν, να φτάσουν στο "έργο" ιδρύοντας μια "Νέα Πολιτεία", η πολιτεία αυτή αυτοδιαλύεται, διότι της λείπει η συνοχή, η ενότητα, ο συνεκτικός σκοπός. Στην Ασκητική, η ζωή φέρεται προς το βουδικό ξεπέρασμα του υλικού και σαρκικού στοιχείου και τη μετουσίωσή του σε πνεύμα. Στο Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, ακούουμε την απήχηση του Bergson ότι το νόημα της ζωής και ο ίδιος ο σκοπός της πορείας της είναι η ελευθερία, δηλ. το ελεύθερο ξέσπασμα και η βίωσή της. Στο Ο Χριστός ξανασταυρώνεται ως βαθύτερο νόημα προβάλλεται η αυτοθυσία. Και τέλος, στον Καπετάν Μιχάλη διαγράφεται με τρόπο πιο αδρό η πάλη του γήινου, του σαρκικού, προς την ανάγκη της θυσίας για να κερδηθεί η ελευθερία. Αυτή η πάλη του γήινου με το πνευματικό, της συμμετοχής της ζωής προς το ξεπέρασμά της με τη θυσία των αγαθών της και την αυτοθυσία χάριν του κοινού αγαθού, ανατοποθετείται με πνευματικότερες πολύ προθέσεις και επιτεύγματα στον Τελευταίο πειρασμό.
Λοιπόν τα κεντρικά μοτίβα, που ερεθίζουν και τελικά μορφοποιούν σε ποιητικά ή πεζογραφικά είδωλα τη σκέψη του Καζαντζάκη, θα μπορούσαν να συνοψισθούν στα εξής: η πορεία της ζωής είναι άσκοπη (Οδύσσεια). Σκοποί της ζωής είναι η εξαΰλωση και η πνευματοποίηση των υλικών δεδομένων της (Ασκητική). Άξια μορφή ζωής είναι αυτή που δείχνει αυθόρμητη και ελεύθερη (Ζορμπάς). Άξιος προορισμός του ανθρώπου είναι η θυσία του ατομικού χάριν του κοινού αγαθού (Ο Χριστός ξανασταυρώνεται). Υπέρτατη δικαίωση της ύπαρξής μας είναι η θυσία του Εγώ μας για τη λύτρωση του Ανθρώπου από την αμαρτία, που είναι ο φορέας του πόνου (Ο τελευταίος πειρασμός).
Ο Καζαντζάκης, πέρ' από την ασταθή τεχνική των έργων του, ξεχειλίζει από παντού, σε κάθε περίπτωση, από εσωτερικό πλούτο.
Αν όλα τα σπέρματα του βαθιού στοχασμού του δεν είναι προσωπικά, τα σπέρματα που δέχθηκε όμως γονιμοποιήθηκαν στον εσωτερικό του χώρο και παρουσίασαν μιαν ανάδοση, που υπερβαίνει στο φούντωμά της την ανάλογη παρουσία οποιουδήποτε νεοέλληνα λογοτέχνη. Αν ο Παπαδιαμάντης στερείται κι εκείνος τις αρετές μιας τεχνικής δεξιότητας και προβάλλει σαν μια ασύγκριτη αναπαραστατική δύναμη, η οποία διαυλακώνεται συχνά από ένα στοχασμό, μια βιοθεωρία, υποβλητική και όχι προκλητική, ο Καζαντζάκης προβάλλει ηχηρά τις ιδέες του δια μέσου των έργων του, ιδέες που ο αντίλαλός τους απηχεί πρωτόφαντα εντυπωτικός σε τρόπο, ώστε τα "πράγματα" να λάμπουν μάλλον σαν σημασίες. Δε ζητάει απλώς να ικανοποιήσει μια αναπαραστατική τελειότητα ύφους και τεχνικής αλλά δείχνει ότι το λάλημά του πηγάζει από κάποια βάθη, στα οποία αγωνιά να μυήσει τους συγχρόνους του. Υπήρξε μια ευεργετική δύναμη για τον τόπο του και ένα μεγάλο υπόδειγμα υψηλού πνευματικού ήθους, που δικαιώνει ένα αληθινό λογοτέχνημα.»