I
ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Η Ευρώπη είναι σαν ένας κήπος που συγκεντρώνει τα πιο διαφορετικά λουλούδια, τα πιο αταίριαστα χρώματα. Κάθε φορά που περνούμε τα σύνορα μιας ευρωπαϊκής χώρας, αισθανόμαστε πως όλα αλλάζουν τριγύρω μας, όχι μόνο η γλώσσα και οι κοινωνικές συμβάσεις, μα κι ο αέρας που αναπνέουμε, κ’ η ουσία της γης που πατούμε, κι ο χαραχτήρας των ανθρώπων που συναντούμε. Σε κάθε ευρωπαϊκή χώρα αισθανόμαστε αμέσως μια ιδιαίτερη έκφραση, μοναδική και αμίμητη, μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία, ζωντανή και αεικίνητη, δημιούργημα της φύσης, των αιώνων και της ιδιοφυίας ενός λαού.
Όταν, υστέρα από ένα ταξίδι, ξεδιπλώνουμε ένα χάρτη της Ευρώπης, ξαναζούμε με τον απλούστερο τρόπο αυτήν την αίσθηση της βαθιάς αλλαγής που μας έδωσε η διάβαση των συνόρων. Η Ιταλία κυανή, η Γαλλία κόκκινη, η Βρετανία κίτρινη, η Γερμανία πράσινη. Η κάθε χώρα ξεχωρίζει από τις άλλες απότομα, βάναυσα ίσως. Αντιτάσσει στους γείτονες την ιδιαίτερη μορφή της, απλοϊκά, χοντρά, στις γενικές γραμμές της. Μπορούμε όμως να κοιτάξουμε αυτόν τον χάρτη με το μικροσκόπιο και τότε διακρίνουμε πως η διαφοροποίηση συνεχίζεται στο άπειρο. Μέσα σε κάθε χώρα της Ευρώπης υπάρχουν πολλές μικρές χώρες, η καθεμιά με την ιδιαίτερη φυσιογνωμία της που ξεχωρίζει καθαρά από τη φυσιογνωμία του γείτονα. Κάθε επαρχία μιας ευρωπαϊκής χώρας έχει κάτι δικό της να μας πει, κάτι παλιό και κάτι σημερνό. Κάθε πόλη της Ευρώπης είναι σα μια ζωντανή γυναίκα που δε μοιάζει καμμιαν άλλη στον κόσμο, με το δικό της αέρα, με τα δικά της όνειρα, με τα δικά της πάθη. Είναι ένα πλάσμα μοναδικό, που δεν μπορεί να επαναληφθεί δύο φορές.
Η Ευρώπη είναι ένα σύμπλεγμα από άπειρες αντιθέσεις. Διαφορετικές και πολύ συχνά αντίθετες ψυχικές διαθέσεις γεννιούνται στο Βορρά και στη Μεσημβρία, στη Δύση και στην Ανατολή. Διαφορετικούς τρόπους του αισθάνεσθαι και του σκέπτεσθαι εκδηλώνουν οι Λατίνοι, οι Αγγλοσάξωνες, οι Γερμανοί, οι Σλαύοι. Δεν ακούει κανείς την ίδια μουσική στις όχθες του Δούναβη, του Σηκουάνα, του Τάμεση. Κάθε νότα της ευρωπαϊκής συναυλίας μοιάζει να είναι μια παραφωνία και κάθε παραφωνία περιέχει νέες παραφωνίες. Στα Βρεταννικά Νησιά παραφωνεί η Ιρλανδία. Η Αυστρία παραφωνεί ανάμεσα στους γερμανικούς λαούς. Στη Γαλλία ο Νότος διαψεύδει το Βορρά. Στη Βαλκανική, που υπήρξε ολόκληρους αιώνες μια χώρα με πολιτισμό σχεδόν ενιαίο, παραφωνεί σήμερα η Ελλάδα που πετά μονομιάς στη θάλασσα όλες τις βυζαντινές και βαλκανικές παραδόσεις της και γυρεύει ένα δρόμο καινούργιο.
Όταν περιπλανάται κανείς στα μονοπάτια και στα άλση του κήπου της Ευρώπης, παρατηρεί από κοντά τις διαφορές και τις αντιθέσεις και μπορεί να τις αναλύσει λεπτομερειακά. Του λείπει όμως η αίσθηση του συνόλου. Χρειάζεται, ύστερα από την αναλυτική εξέταση των διαφορών, να τολμήσουμε να κάνουμε ένα γύρο απάνω από τον κήπο με αεροπλάνο. Πιστεύω πολύ στη χρησιμότητα της αεροπορικής κριτικής (αν μου επιτρέπουν μια τέτοια ριψοκίνδυνη έκφραση), νομίζω μάλιστα πως χωρίς αυτήν η αναλυτική κριτική κινδυνεύει να ξεχαστεί μεσ' σε λεπτομέρειες και να χάσει την επαφή της πραγματικότητας. Το μάτι του αεροπόρου συλλαμβάνει το πανόραμα. Διακρίνει τις διακυμάνσεις του εδάφους, τις λοφοσειρές και τις πεδιάδες, τις κορυφές και τα χαντάκια, τις κύριες αρτηρίες, τις διευθύνσεις, τα σταυροδρόμια. Αγκαλιάζει το σύνολο με τις πιο γενικές γραμμές του και τους πιο πλατείς ορίζοντές του. Το θέαμα που μπορεί να απολαύσει ο καλός πιλότος είναι αληθινά μεγαλειώδες κι οι πληροφορίες που φέρνει χρησιμεύουν στους πεζοπόρους για να αποχτούν συνείδηση της κατεύθυνσης που ακολουθούν και της σημασίας των προσπαθειών τους. Είναι χρήσιμο βέβαια να έχει κανείς υπόψη του και τις αναποδιές της αεροπορίας — ναυτία, περιπλανήσεις μεσ' στα σύννεφα, απότομες προσγειώσεις, σπασμένα κεφάλια.
Η Ευρώπη μονάχα όταν την κοιτάζουμε από υψηλά δείχνει όλη τη λαμπρότητά της. Όταν σηκωθεί το αεροπλάνο, και αποχτήσουμε προοπτική, και μπορέσουμε να αγκαλιάσουμε την ήπειρο με μια ματιά, αισθανόμαστε ξαφνικά την αρμονία του συνόλου. Οι τοπικές παραφωνίες ενώνονται σε μια ανώτερη συμφωνία που δεν μπορεί να τη συλλάβει το αυτί του πεζοπόρου γιατί συντελείται υψηλά. Οι άπειρες αντιθέσεις συγχωνεύονται σε μια ανώτερη σύνθεση. Έτσι, όταν κοιτάζουμε σήμερα από τόσο μακριά την Αρχαία Ελλάδα, διακρίνουμε καθαρά τη σύνθεση που περιβάλλει τις αντιθέσεις της Αθήνας, της Σπάρτης, της Μακεδονίας. Όταν κοιτάζουμε ακόμα πλατύτερα την Αρχαιότητα, την ίδια αίσθηση της ανώτερης αρμονίας μας δίνει το θέαμα των αντιθέσεων της Ελλάδας και της Ρώμης. Χωρίς την Ελλάδα η Ρώμη δε θα κατόρθωνε να δώσει στην παντοκρατορία της μια αξία πνευματική και ηθική. Χωρίς τη Ρώμη το ελληνικό πνεύμα δε θα αποχτούσε στην Αρχαιότητα μια απήχηση παγκόσμια. Ο ελληνικός πολιτισμός, χωρίς τα στερεά ρωμαϊκά θεμέλια, θα χανότανε ίσως για πάντα μεσ' στον κατακλυσμό των χριστιανικών αιώνων. Ο Παρθενώνας, ο Πλάτωνας, οι Καίσαρες, το Ρωμαϊκό Δίκαιο, συμπληρώνονται και συγκρατιούνται.
Όπως ξέρετε υπάρχουν στην Ελλάδα πολλοί σχολαστικισμοί από όλα τα είδη κι όλες τις αποχρώσεις, ριζοσπαστικοί και συντηρητικοί, νεανικοί και γεροντικοί, μα βλοσυροί όλοι σα δικαστές κακουργοδικείου. Ένας από τους πιο στενούς σχολαστικισμούς μας είναι ο σχολαστικισμός των ανθρώπων που θέλουν να ανήκουν στη γερμανική σχολή, ή στη γαλλική, ή σε οποιαδήποτε άλλη τοπική σχολή. Σ’ αυτήν την τάση των Ελλήνων διανοουμένων να υποδιαιρούνται σε τοπικές σχολές, νομίζω πως διακρίνω πολύ επαρχιωτισμό και αρκετό κομματισμό.
Ο επαρχιωτισμός τους βέβαια είναι ευκολονόητος αφού επαρχιώτικη ήταν ως χτες η Ελλάδα κ’ εξακολουθεί να είναι τέτοια από ορισμένες απόψεις. Οι νέοι επαρχιώτες μας που πήγαιναν να σπουδάσουν στο εξωτερικό, ζαλιζόντανε μόλις αντίκριζαν την υπεροχή της Δύσης, έχαναν το κριτικό πνεύμα τους, θαύμαζαν χωρίς συζήτηση ό,τι τους πρόσφερε η ξένη ζωή κι ό,τι δίδασκε το ξένο Πανεπιστήμιο. Δεν κατόρθωναν να ελευθερώσουν την ατομικότητά τους και να αναπτύξουν την πρωτοβουλία τους, μα γινόντανε, για όλη τη ζωή τους, δουλικοί μαθητές της ξένης χώρας που τους σπούδασε. Αποχτούσαν οριστικά τη σφραγίδα του στενού γερμανισμού ή του στενού λατινισμού. Πολλά τέτοια κρούσματα συναντά κανείς και στους νέους της γενεάς μας, κ’ είναι φανερό πως η σφραγίδα του γερμανισμού πιέζει και αφομοιώνει τους εγκεφάλους πολύ περισσότερο παρά η σφραγίδα του γαλλισμού ή του αγγλοσαξωνισμού. Μετά τον πόλεμο προστέθηκαν σ’ αυτές τις σχολές κ’ οι πιστοί της Ρωσίας που περιφρονούν τη δυτική «παρακμή» και περιμένουν την πνευματική τροφή τους μονάχα από τη Μόσχα. Η περίπτωση αυτή είναι βέβαια διαφορετική. Η υποταγή στη διδασκαλία της Μόσχας, χωρίς να στερείται από ελληνικό επαρχιωτισμό, οφείλεται κυρίως στο μαρξικό μυστικισμό.
Μίλησα και για κομματισμό. Δε θα σας μάθει κανείς τίποτα καινούργιο αν σας ανακοινώσει πως ο κομματισμός μ’ όλες τις μορφές του, ακόμα κι ο προσωπικός κομματισμός, παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην πνευματική ζωή μας. Δεν αποκλείεται μάλιστα να παίζει κάποτε τον πρώτο ρόλο. Κάθε Έλληνας, από τη μέρα που ανοίγει τα μάτια του στον κόσμο, αισθάνεται πολύ μεγάλη όρεξη να ιδρύσει κόμμα. Είναι φυσικό να εκδηλώνεται αυτή η ψυχική ανάγκη και στις πιο ανυστερόβουλες πνευματικές ενασχολήσεις. Για να συζητήσουν οι Έλληνες πρέπει να διαιρεθούν σε παρατάξεις.



Εκτενέστερο απόσπασμα του παραπάνω έργου θα είναι διαθέσιμο στις ιστοσελίδες του ΠΟΘΕΓ αμέσως μετά την ολοκλήρωση της νομικής διαδικασίας εκχώρησης στο ΙΕΛ των σχετικών δικαιωμάτων χρήσης από τους κατόχους των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας επί του συγκεκριμένου έργου.