Εξίσου γαλλική προέλευση έχει, καθώς ξέρουμε, o στοχασμός του Αλεξάνδρου Σούτσου, που, αναθρεμμένος κιόλας με τα γαλλικά στην Πόλη, σπούδασε και έζησε πολλά χρόνια στο Παρίσι. Για κείνον, λοιπόν, που εγνώρισε επί τόπου την μεγάλη εξόρμηση του γαλλικού ρωμαντισμού, ο αγώνας δεν βρισκόταν πια στο στάδιο που τον έβλεπε ο Ραγκαβής: στα 1839 το ζήτημα είναι γι' αυτόν λυμένο· ο ρωμαντισμός έχει νικήσει, έχει ξεπεράσει και τα γράμματα κ' έχει γίνει μορφή ζωής. Τον χρόνο αυτόν, στον Περιπλανώμενό του θα κάνει δυο φορές μνεία του ρωμαντισμού μα το ενδεικτικό είναι που ούτε την μια φορά ούτε την άλλη το κίνημα παρουσιάζεται συσχετισμένο αποκλειστικά με τα γράμματα, με την λογοτεχνία. Προλογίζοντας κ' εκείνος το έργο του, που ακριβέστερα επιγράφεται Ο Περιπλανώμενος, ποίημα εις άσματα τρία, μενιππεία τις ποίησις και η Αγγελία, βρίσκει ευκαιρία, όπως πάντα, να κάνει και λίγη πολιτική: «έχω την ατυχίαν ν' αμφιβάλλω περί του ρωμαντικού προς την 'Ελλάδα έρωτος των Διπλωματών»... Η «Αγγελία» πάλι έχει καθαρά πολιτικό περιεχόμενο: ο ποιητής εκθέτει τους λόγους για τους οποίους προτίμησε ν' αφήσει ανέκδοτη μια κωμωδία του, και παίρνει έτσι αφορμή για να την αναλύσει. 'Ανάμεσα στ' άλλα, σε κάποια σκηνή περιγράφονται μερικοί υπουργοί· μας ενδιαφέρει ο πρώτος: «Αυτός, υπό το φέγγος της σελήνης εις σχήμα ρωμαντικώτατον καθήμενος και με τας ακτίνας του μελαγχολικού άστρου δεχόμενος τας εμπνεύσεις του ουρανού, συλλαμβάνει νόμους»...
Έρωτας ρωμαντικός, σχήμα ρωμαντικότατο. Είμαστε πια πολύ μακριά και από τις αισθητικές αντιρρήσεις του Κοραή και από τις γραμματολογικές συζητήσεις του Ζαμπέλιου και του Ραγκαβή. Ο ρωμαντισμός για τον Σούτσο δεν ανήκει πια στην φιλολογία: με την επικράτηση του ρωμαντικού κινήματος – και για την επικράτηση αυτήν έχει τεκμήρια τις αναμνήσεις του από το Παρίσι και τα έργα τα πρόσφατα του αδελφού του - το ρωμαντικό στοιχείο διαπήδησε μέσα στην ίδια την ζωή και χρωμάτισε την κάθε μια της εκδήλωση. Υπάρχει βέβαια τώρα πια ένας ρωμαντικός τρόπος να αγαπάς και ένας ρωμαντικός τρόπος να στέκεσαι υπάρχει ένας ρωμαντικός τρόπος να ζεις. Να βρίσκεσαι σε διάσταση με την κοινωνία, να την σαρκάζεις και να σε πολεμάει, να είσαι πάντα ανικανοποίητος και πάντα να νοσταλγείς κάτι άλλο από κείνο που έχεις, άλλους τόπους πάντα, άλλους ουρανούς, άλλα κλίματα να υποστηρίζεις ιδανικά και πρόσωπα ως την στιγμή της επιτυχίας τους και ύστερα να τα
αποστρέφεσαι, να γυρεύεις από την αγάπη εκείνο πού δεν μπορεί να σου δώσει, και τόσο πιο πολύ να την αποζητάς όσο νιώθεις πως την χάνεις να πίνεις σε όλες τις πηγές και η δίψα σου να μη σβήνει, να είσαι καταδιωγμένος, επαναστατημένος, απαρνητής αγέρωχος μαζί και πληγωμένος. Να είσαι ρωμαντικός, «χαρακτήρος αυστηρού, ψυχής ανεξαρτήτου και αισθημάτων φλογερών». Έτσι καταλαβαίνει το κίνημα ο Σούτσος και έτσι το ζει η λογοτεχνία, έκφραση κ' εκείνη της ζωής, αφομοιώνεται μαζί της αξεχώριστα.
Αν τώρα θελήσουμε να πλησιάσουμε περισσότερο στα κείμενα του ποιητή, θα πρέπει πρώτα να μιλήσουμε για τον έρωτα τον ρωμαντικό. Εδώ κινδυνεύουμε, παρασυρμένοι από την σημερινή μας γλώσσα χωρίς την ιστορική συνείδηση του θέματος, να οδηγηθούμε σε μιαν απόλυτη παρανόηση: ρωμαντικό έρωτα εννοούμε σήμερα τον έρωτα του Βερθέρου, του Ρενέ, του Ι. Όρτις, τον έρωτα τον έξαλλο κι απελπισμένο. Ο Αλ. Σούτσος, που μόλις είχε δει να γεννιούνται ο Οδοιπόρος και ο Λέανδρος του
αδελφού του, τον ξέρει καλά τον έρωτα αυτόν όμως μιλώντας για τον ρωμαντικό έρωτα των διπλωματών, είναι φανερό ότι έχει κάτι άλλο στον νου του. Ο έρωτας αυτός είναι κείνος που ονομάζουμε σήμερα πλατωνικό, ιδανικό: ένας έρωτας που αρκείται σε λόγια και σε μακρινές, το πολύ νοσταλγικές, εκφράσεις θαυμασμού.
Πολύ πιο σημαντική για μας φαίνεται η άλλη φράση, για τον υπουργό που κάθεται «εις σχήμα ρωμαντικώτατον». Ταιριάζει, νομίζω, να εξάρει κανείς το «σχήμα» τούτο: δεν λέει «στάση», δεν λέει «θέση», όπως παραπάνω ρωμαντικό είναι το σχήμα, η μορφή. Βλέπει κανείς μέσα σ' αυτήν την λέξη πως ο Σούτσος διαισθάνεται κάτι που είναι η αιώνια ουσία του προβλήματος: ο ρωμαντισμός έχει ένα σχήμα δικό του, έναν δικό του ιδιαίτερο παλμό, δικό του ρυθμό· πως κάθε λειτουργία, κάθε φαινόμενο μπορεί ν' αλλάξει όταν γίνει ρωμαντικό. Είχε ζήσει μέσα στο μεγάλο ρεύμα που διεμόρφωσε τον δυτικό κόσμο στις όποιες του εκδηλώσεις, όχι μόνο στα γράμματα και στις τέχνες, αλλά και στις ιδέες, και στην ζωή, και στην πράξη, και στις καθημερινές ενέργειες, στο ντύσιμο και στο περπάτημα και στο σταμάτημα και στο τραγούδι και στην κουβέντα. Είχε δει ακόμη και τον φυσικό κόσμο ν' αλλάζει στο μαγικό πρόσταγμα του ρωμαντισμού ο ουρανός, η νύχτα, το τοπίο, ακόμη και η μορφή του ανθρώπου, όλα είχαν πάρει μπρός στα μάτια του ένα καινούριο νόημα φανερωμένο σε αλλαγή του σχήματος, όχι μόνο στα μεγάλα πράγματα, αλλά και στα μικρότερα.
Τίποτε χρώμα της κραβάτας, σχήμα του κολλάρου...