Χαριλάου Νεόφυτος, Ο Νεόφυτος Δούκας και η συμβολή του στον νεοελληνικό Διαφωτισμό
 
Αθήνα 2003, Κυβέλη
 
 
 

Ο Κοραής ζώντας στο Παρίσι και επηρεασμένος από το γαλλικό Διαφωτισμό πίστευε στην προώθηση και καλλιέργεια των ομιλούμενων εθνικών γλωσσών. Γι’ αυτό και ήταν πολέμιος εκείνων των λογίων του έθνους που υποστήριζαν την επάνοδο στην αρχαία ή την καθιέρωση της αρχαΐζουσας γλώσσας στον γραπτό λόγο. Θεωρούσε δε τη γλώσσα ως «εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήματα [...] στο οποίο μετέχουν όλα τα μέλη του έθνους με δημοκρατικήν ισότητα», και πίστευε στην αναγκαιότητα υιοθέτησης ενός γλωσσικού οργάνου που να κατανοείται από το λαό. Ωστόσο, γνωρίζοντας την επικρατούσα γλωσσική κατάσταση στην Ελλάδα, όπου λόγω της μακρόχρονης δουλείας και της έλλειψης καλλιέργειας της παιδείας είχε αλλοιωθεί σημαντικά η γλώσσα, θέλησε να προτείνει τη διόρθωσή της με βάση τις αρχές που διέπουν την αρχαία ελληνική.

Η διόρθωση αυτή λάμβανε ως δεδομένο ότι η ομιλούμενη γλώσσα βρισκόταν σε κατάσταση ασθενείας και θα έπρεπε να θεραπευθεί. Η θεραπεία δε αυτή συνίστατο αφ’ ενός μεν στην εκκαθάριση των ξένων λέξεων και των γλωσσικών ακροτήτων της δημώδους γλώσσας, αφετέρου δε στην προσαρμογή των λέξεων της δημοτικής προς το τυπικό της αρχαίας ή την υιοθέτηση αρχαίων λέξεων, όπου υπήρχε έλλειψη στην ομιλούμενη. Για τη διόρθωση αυτή θεωρούσε ως μόνους αρμόδιους όχι τον λαό αλλά τους πεπαιδευμένους του γένους. […]

Ο Κοραής εξετάζει το γλωσσικό ζήτημα κυρίως από την σκοπιά του κλασικού φιλολόγου και της κλασικής του παιδείας. Στην προσέγγιση της γλώσσας, όπως και ο Δούκας, μεταχειρίζεται αξιολογικούς όρους, όπως «βάρβαρη», «χυδαία», «γλώσσα των πεπαιδευμένων» κ.τ.λ., και παρά το γεγονός ότι φαίνεται να αποδέχεται μία από τις βασικότερες αρχές του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού περί εξελίξεως των γλωσσών, στην πράξη προσπαθεί να ρυθμίσει τη γλώσσα κανονιστικά. Έτσι, η τελική διαμόρφωση της γλώσσας όπως προτείνεται από τον Κοραή, καταλήγει να είναι σε αρκετές περιπτώσεις εξαμβλωματική, αφού οι υβριδικοί τύποι που υιοθετούνται είναι αυθαίρετοι και έξω από το τυπικό της αρχαίας ή της δημοτικής». (σελ. 283-284)