Μετά την ίδρυση του πρώτου Ελληνικού Κράτους
(1831) και τη μεταφορά της πρωτεύουσας από το Ναύπλιο στην Αθήνα (1833), πολλοί
Έλληνες που ζούσαν σε χώρες της Ευρώπης επέστρεψαν στην ελεύθερη Ελλάδα. Μεταξύ
αυτών ήταν και αρκετοί λόγιοι, οι Φαναριώτες,
που κατοικούσαν στην Κωνσταντινούπολη και στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και
κατείχαν υψηλές θέσεις στην διοικητική ιεραρχία του Οθωμανικού κράτους και τώρα
έρχονταν στην Ελλάδα για να βοηθήσουν στην πνευματική και πολιτική
ανασυγκρότηση του νέου κράτους.
Οι Φαναριώτες, επειδή διέθεταν πείρα στη διοικητική και διπλωματική γραφειοκρατία, κατέλαβαν τις πιο υπεύθυνες κρατικές θέσεις στο νεοσύστατο κράτος. Ταυτόχρονα, ως φορείς παιδείας πρωτοστάτησαν στην πνευματική ανασυγκρότηση, δημιουργώντας την Αθηναϊκή Σχολή, την πρώτη λογοτεχνική σχολή του πρώτου ελεύθερου ελληνικού κράτους. Κοινά χαρακτηριστικά των Φαναριωτών ήταν η γαλλική τους παιδεία, η λόγια γλώσσα που γράφουν (καθαρεύουσα) και οι έντονες επιδράσεις που δέχτηκαν από τους Eυρωπαίους και ειδικότερα τους Γάλλους ρομαντικούς συγγραφείς. Γι’ αυτόν το λόγο και η Αθηναϊκή Σχολή ονομάστηκε από τη φιλολογική κριτική και Ρομαντική Σχολή των Αθηνών γιατί ακριβώς αντιπροσωπεύει την ελληνική εκδοχή του Ρομαντισμού.
Ο Ρομαντισμός ήταν ένα πνευματικό και καλλιτεχνικό κίνημα το οποίο εμφανίστηκε στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Γαλλία από τα τέλη του 18ου έως και τα μέσα του 19ου αιώνα ως αντίδραση στον κλασικισμό και τον ορθολογισμό των προηγούμενων αιώνων. Ο Ρομαντισμός επηρέασε όλες τις τέχνες αλλά και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων, γι’ αυτό εκτός των άλλων δηλώνει και μια στάση ζωής. Έδωσε έμφαση στο ρόλο του συναισθήματος, της φαντασίας, του αυθορμητισμού, του συγκινησιακού και του ονειρικού στοιχείου. Τα θέματά του είναι κυρίως η φύση, η περιπέτεια, η ελευθερία, ο έρωτας, ο ηρωισμός κ. α. Οι ρομαντικοί κηρύσσουν την επιστροφή στις ρίζες των λαϊκών πολιτισμών. Αντί να μιμούνται δηλαδή τον ΄Ομηρο και τους αρχαίους τραγικούς τώρα οι συγγραφείς επιδίωκαν να έχουν πρότυπο τον Σαίξπηρ και τον Βύρωνα. Στην Ελλάδα εμφανίστηκε σχεδόν την ίδια εποχή που επικράτησε στη Γαλλία και κυριάρχησε στην ελληνική ποίηση για πενήντα ολόκληρα χρόνια.
Στην ελεύθερη Ελλάδα ο Ρομαντισμός βρήκε πρόσφορο έδαφος και επιβλήθηκε ολοκληρωτικά στη λογοτεχνία, αφού τα οξύτατα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά προβλήματα του μικρού κρατιδίου ευνοούσαν τη φυγή σε χώρους της φαντασίας ή στο ένδοξο ελληνικό παρελθόν. Το νέο ελληνικό κράτος χρειαζόταν ένα νέο ιδεώδες, γι’ αυτό και οι Φαναριώτες θέλησαν να δημιουργήσουν μια νέα λογοτεχνία, βασισμένη στις αναφυόμενες νέες εθνικές ανάγκες. Ο εθνικός αυτοπροσδιορισμός με τη συγκρότηση εθνικής ιδεολογίας που θα τοποθετούσε το νέο κράτος στη χορεία των ελεύθερων εθνών της Ευρώπης ήταν πέρα για πέρα επιτακτικός, γι’ αυτό και η φιλελεύθερη ιδεολογία του Διαφωτισμού και ο ενθουσιασμός της Επανάστασης του ’21 τέθηκαν στο περιθώριο. Έτσι, επικράτησε η σκοπιμότητα στη λογοτεχνική έκφραση, που μέσα κυρίως από τους λογοτεχνικούς διαγωνισμούς υπηρετούσε τη συγκρότηση της νέας εθνικής ιδεολογίας που είχε ως βάση την αρχαιολατρία.
Αν και οι επιδράσεις από το ρομαντικό κίνημα της Ευρώπης στους Έλληνες λογοτέχνες ήταν αρκετά μεγάλες, σε κρίσιμα ζητήματα όπως αυτό της γλώσσας δεν υιοθετήθηκαν λύσεις που ήδη στην Ευρώπη ήταν αυτονόητες. Η χρήση της καθαρεύουσας, μιας ψυχρής και χωρίς ζωντάνια γλώσσας, στη λογοτεχνία επί παραδείγματι εξασθενούσε τις όποιες άλλες αρετές στα έργα των Eλλήνων ρομαντικών και τα καθιστούσε μη ελκυστικά για το μέσο αναγνώστη.
Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των λογοτεχνών της Αθηναϊκής Σχολής θα μπορούσαν να συνοψιστούν στα εξής: Χρήση καθαρεύουσας, ύφος πομπώδες και πρόχειρο, μελαγχολική διάθεση, φυγή από την πραγματικότητα, απαισιοδοξία, εμμονή στην ιδέα του θανάτου, έλλειψη πρωτοτυπίας, στροφή προς το ένδοξο παρελθόν. Αυτά εμφανίζονται σε όλη τη λογοτεχνική παραγωγή της Αθηναϊκής Σχολής, στην ποίηση, στην πεζογραφία και στο θέατρο.
Ο ελληνικός Ρομαντισμός κινήθηκε κυρίως στο χώρο της ποίησης. Κυριότεροι εκπρόσωποι ήταν ο Αλέξανδρος Σούτσος (1803-1863), Παναγιώτης Σούτσος (1806-1868), Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής (1809-1892), Γεώργιος Ζαλοκώστας (1805-1858), Δημήτριος Παπαρηγόπουλος (1843-1873), Ιωάννης Καρασούτσας (1824 – 1873, Δημοσθένης Βαλαβάνης (1824 – 1854), Σπυρίδων Βασιλειάδης (1844 - 1874), Αχιλλέας Παράσχος (1838 – 1895).
Στην πεζογραφία αναπτύσσεται ιδιαίτερα το ιστορικό μυθιστόρημα, με θέματα κυρίως από την Ελληνική Επανάσταση αλλά και παλαιότερες εποχές. Αξιοσημείωτη είναι και η παρουσία έργων που ξεφεύγουν από το ρομαντικό κλίμα της εποχής και εισάγουν δειλά δειλά ένα νέο πνεύμα στην πεζογραφία με την ενσωμάτωση ηθογραφικών στοιχείων στα έργα τους (βλ. Δ. Βικέλα Λουκής Λάρας, Π. Καλλιγά Θάνος Βλέκας). Ιδιαίτερη χαρακτηρίζεται η περίπτωση του Εμμανουήλ Ροΐδη με το έργο Πάπισσα Ιωάννα με το οποίο ασκεί έμμεσα κριτική στα κακώς κείμενα της εποχής του.
Σημαντική θέση στα νεοελληνικά γράμματα της περιόδου 1830 -1880 κατέχει το θέατρο και η κριτική με κορυφαίους εκπρόσωπους τον Δημήτριο Βυζάντιο και τον Εμμανουήλ Ροΐδη.
Στοιχεία Ανθολογίας της Περιόδου