Έναν ιδιαίτερο και πρωτοσυναντημένο στη νεοελληνική πεζογραφία εκφραστικό τρόπο μεταχειρίστηκε ο Κοσμάς Πολίτης στην «Eroica». Απιστώντας προς τα καθαρά και γνήσια πεζογραφικά μέσα, χρησιμοποίησε την ποίηση, τη χάρη και την υποβολή, όχι για να νοθέψει την πεζογραφία, μα για να τη συνταιριάσει μαζί τους σ’ ένα γοητευτικό, πρωτότυπο και απόλυτα επιτυχημένο αισθητικό αποτέλεσμα. Η «Eroica» αποτελεί ένα όριο για τη νεοελληνική πεζογραφία· ένα όριο όπου η πεζογραφία προσεγγίζει και πλουτίζει από την ποίηση, χωρίς να χάνεται μέσα στο ρευστό και το απεριόριστο της λυρικής ουσίας της· ένα όριο όπου εκφράζεται, αισθητικά πραγματώνεται και μορφοποιείται μια καλλιεργημένη και στοχαστική ευαισθησία στην πιο εξελιγμένη και ακραία στιγμή της, στη στιγμή που αγγίζει το ανέκφραστο. Ο πεζογράφος που χάραξε το όριο αυτό παρακολουθείται από ιδιότητες της ψυχής, από λυρικά και μορφοπλαστικά χαρίσματα και από δυνατότητες της έκφρασης όχι συνηθισμένες στην πεζογραφία μας. Είναι αυτός και το μυθιστόρημά του η «Eroica» που έθεσαν για πρώτη φορά συνειδητά το πρόβλημα και το θέμα της εφηβικής ηλικίας στη νεοελληνική λογοτεχνία· είναι αυτός και το μυθιστόρημα του που αποτέλεσαν το πρότυπο και άσκησαν μια σημαντική επίδραση στους νέους μυθιστοριογράφους μας. Αν θέλουμε να διακρίνουμε μια μακρινή επίδραση, μια αφορμή καλύτερα και μια συγγένεια, και για την «Eroica» θα πρέπει να σκεφτούμε τον «Grand Meaulnes», ωστόσο στην «Eroica» η αρχική συγγενική ιδέα της μαγικής απόδοσης της παιδικής και της εφηβικής ηλικίας παίρνει το δρόμο του μυθικού, του φανταστικού και του περίτεχνου, μεταμορφώνεται δηλαδή σε μια ολότελα διαφορετική, μορφική και ουσιαστική, πραγμάτωση.
Η «Eroica» εκφράζει το ηρωικό και το μυστικό στοιχείο της ζωής με ανάλαφρη χάρη και λεπτή ομορφιά και αποτελεί το ποίημα της ηρωικής έφεσης της εφηβικής ηλικίας, συνθεμένο όχι με δύναμη, αλλά με ειδυλλιακή, νοσταλγική και γεμάτη υποβολή γοητεία. Η «Eroica» είναι η τεχνικά και απαλά λεπτουργημένη ιστορία μιας ομάδας παιδιών, που γράφεται με υλικά ονειρικά και παραμυθένια και, παράλληλα, η εικόνα μιας ελληνικής επαρχιακής πολιτείας, που βυθίζεται και μισοχάνεται στις περιοχές του μυθικού και του φανταστικού και ζει έξω από τα όρια του απτού και του γνώριμου. Μέσα σε μια μικρή πολιτεία, μουσικά, νοσταλγικά και αέρινα τοποθετημένη από το συγγραφέα στις αρχές του εικοστού αιώνα, ζωντανεύεται και κινείται μια ηρωική και παράτολμη εφηβεία, με τις αναζητήσεις, τα ιδανικά, τις διαθέσεις και τις επιδιώξεις της, όχι τόσο σα μια χαρακτηριστική και γραφική άποψη της ηλικίας του ανθρώπου, όσο σα μια βασική και κρίσιμη στιγμή της ζωής μας, μια στιγμή που συμπυκνώνει και περιέχει βιώματα και νοήματα από τα πιο θεμελιακά και τα πιο κυρίαρχα για την υπόσταση του ανθρώπου. Οι ωραίοι έφηβοι της «Eroica» με τις ενδιάθετες σκέψεις που τους παρορμούν ασυνείδητα προς το κέντρο της ζωής, μα προ παντός με τις πράξεις όπου διοχετεύονται οι σκέψεις και οι παρορμήσεις αυτές, αγγίζουν τους κύριους άξονες της ύπαρξής μας. Ο έρωτας, ο θάνατος, η φιλία, ο πόνος και, πάνω από όλα, η ομορφιά, αποτελούν τις ιδέες που τις ζουν ανεπίγνωστα και γι’ αυτό πιο ουσιαστικά και πιο οδυνηρά οι έφηβοι της «Eroica» και μαζί μ’ αυτούς ο αναγνώστης του Κοσμά Πολίτη. Και οι ιδέες αυτές δεν προβάλλονται από το συγγραφέα, αλλά υποβάλλονται λικνιστικά κι ανάερα, με θρυμματισμένες σκέψεις, με φράσεις αποσπασματικές και με υποβλητικές διαθέσεις. [...]
Όλοι [...] οι αφοριστικοί υπομνηματισμοί και όλα [...] τα στοχαστικά σχόλια του συγγραφέα, που εκθέτονται παρενθετικά, διατυπώνονται στο πρώτο πρόσωπο του πληθυντικού και υποβάλλουν την εντύπωση του γενικού και του ομαδικού, χαράζουν τα πλαίσια των ιδεών και των αξιών όπου θα κινηθεί το μυθιστόρημα, όμως δεν είναι τόσο με τις σκέψεις του συγγραφέα, όσο με τα συναισθήματα, τις διαθέσεις, τις πράξεις και τις σχέσεις των έφηβων που ενσαρκώνονται και μορφοποιούνται οι ιδέες αυτές. Το μυθιστόρημα δεν είναι μια αφηρημένη ανάλυση των σκέψεων και των αναμνήσεων του Κοσμά Πολίτη από τα χρόνια της εφηβείας· είναι μια μυθοποιημένη και λυρική, αλλά ταυτόχρονα ζωντανή και συγκεκριμένη αφήγηση ψυχικών σχέσεων και περιστατικών που ξεδιπλώνονται μέσα στον πραγματικό και τρισδιάστατο χώρο.
Ο Κοσμάς Πολίτης σαν πεζογράφος βρίσκεται στους αντίποδες του ρεαλισμού· έτσι η «Eroica» δεν έχει κεντρική υπόθεση και πλοκή και ίσως η αξία και η γοητεία της να οφείλεται περισσότερο στις λεπτομέρειες. Όλα μέσα στο μυθιστόρημα αυτό μετεωρίζονται με χάρη ανάμεσα στην υλική ζωή και την αϋλοσύνη, όλα συμβαίνουν σε μια σφαίρα ιδεατή, όπου εξανεμίστηκαν οι αισθήσεις. Πρόσωπα, τοπία και περιστατικά θαμποδιακρίνονται και μισοπροβάλλουν μέσα από τους αχνούς ατμούς μιας αιθέριας και διάφανης ατμόσφαιρας, δημιουργώντας στον αναγνώστη την αίσθηση του απόμακρου, του πολύτιμου και του ασύλληπτου. Η εξέλιξη και η χρονική διαδρομή του μυθιστορήματος δεν καλύπτει παρά το σύντομο διάστημα των δυο μηνών, όμως «πόσα δε γίνηκαν μέσα σε τόσο δα μικρό διάστημα», όπως γράφει και ο ίδιος ο συγγραφέας. Και θέλει να υποδηλώσει: πόσα γίνηκαν μέσα στις ψυχές των νέων ανθρώπων, πόσο προχώρησε η διαμόρφωση και πόσο ολοκληρώθηκε ο πλουτισμός του εσωτερικού τους κόσμου. [...]
Στην πρόθεση του συγγραφέα και στην αντίληψη του αναγνώστη είναι φανερό πως τα περιστατικά [...] είναι προσχήματα κι εξωτερικές αφορμές για την ωρίμανση της εφηβείας: μια Μόνικα θα υπάρχει πάντα στην αρχή της ενσυνείδητης ζωής μας κι ένα μαγικό περιβόλι πάντα θα τροφοδοτεί τα όνειρα μας. Μ’ αυτό τον τρόπο ο Κοσμάς Πολίτης ανακάλυψε και αξιοποίησε, χάρη στην ασύγκριτη τέχνη της πεζογραφίας του, τη μυστική διαδικασία για τη μουσική μυθοποίηση της ανθρώπινης ψυχής.
Με την «Eroica» ο Κοσμάς Πολίτης πότε προσεύχεται με κατάνυξη στην ομορφιά και πότε παίζει αφρόντιστα μαζί της· πότε γελά ανέμελα και παιχνιδίζει γοητευτικά με τις αντινομίες της καθημερινότητας και πότε συζητεί με συνέπεια κι εκφράζεται στοχαστικά για τα βαθειά κι αιώνια προβλήματα της ζωής μας. Έτσι, μέσα στην «Eroica» το ανεπιτήδευτο κέφι και την ανάλαφρα παιχνιδιάρικη διάθεση διαδέχεται μια μελαγχολία και μια απέραντη λυρική νοσταλγία για όλα εκείνα που η ψυχή μας γεύτηκε και χάρηκε και που τώρα απαρτίζουν τη μακρυνή και ονειρική χώρα των περασμένων. Η νοσταλγική αυτή διάθεση αποτυπώνεται κυρίως στα σχόλια που μεταφέρουν τον αναγνώστη αναπάντεχα, αλλά πόσο ποιητικά και γοητευτικά, από την περίοδο όπου διαδραματίζεται η εξέλιξη στη σημερινή εποχή όταν, έπειτα από χρόνια, οι έφηβοι-ήρωες του μυθιστορήματος έχουν μεταβληθεί σε ώριμους άντρες, που στοχάζονται με συγκίνηση και αναπολούν τα ηρωικά χρόνια της ζωής τους. [...]
Από το δρόμο του λυρικού και του νοσταλγικού και την ατμόσφαιρα του μυθικού και του φανταστικού και με την υποβολή των αναζητήσεων, των οραμάτων και των ιδανικών των εφήβων-ηρώων του μυθιστορήματος του, θέλησε ο Κοσμάς Πολίτης να μας ταξιδέψει στη χώρα όπου κατοικεί, δρα υπόγεια, παραμονεύει και συνωμοτεί ολόκληρο γενικά το κοσμικό και ανθρώπινο μυστήριο. […]
Ο Λοΐζος και ο Αλέκος τείνουν ολοένα προς τις απλησίαστες [...] μορφές της ομορφιάς, αλλά ποτέ δε θα τις εξουσιάσουν ολοκληρωτικά και απόλυτα· ο θάνατος του Αντρέα στέρησε από το Λοΐζο το έρμα που του εξασφάλιζε την ψυχική ισορροπία και αντιστάθμιζε τη δυναστευτική ανάμνηση και την απουσία της λατρευτής και ιδανικής μητέρας· αντίθετα η σωματική κατάχτηση της Μόνικας χάρισε στον Αλέκο μια παροδική και στιγμιαία αίσθηση της απόλυτης ευτυχίας, όμως ο θάνατος, ακριβώς έπειτα από την πράξη της κατάχτησης, έρχεται να τον τιμωρήσει σκληρά γιατί τόλμησε να ξεπεράσει τα όρια της ομορφιάς. Έτσι ο Λοΐζος και ο Αλέκος, από κάποια τους πλευρά, ενσαρκώνουν ποιητικά δυο μορφές του πόνου· συμβολίζουν τον άπειρο και ανέκφραστο πόνο που παρακολουθεί πάντα και πικραίνει τον άνθρωπο στη ζωή.
Ωστόσο αυτός ο πόνος, η πίκρα και η ανικανοποίηση δεν καταστρέφουν στο μυθιστόρημα του Κοσμά Πολίτη την ομορφιά της ζωής, αφού μάλιστα υποβάλλονται σαν αδιάκοπη αναζήτηση της απόλυτης ομορφιάς, αλλά εκτείνουν απεριόριστα την πείρα της, βαθαίνουν με τη στόχαση το νόημά της και αποκαλύπτουν τη μόνιμη ουσία των πραγμάτων. Ο πόνος αυτός δεν προβάλλεται καταθλιπτικά και άμεσα στην «Eroica», μήτε θέλει ν’ αφαιρέσει τη χαρά και τη δημιουργική ευφορία της ζωής· χαρά και πόνος, μελαγχολία και ψυχική ευφορία συμβαδίζουν στο μυθιστόρημα του Κοσμά Πολίτη, όπως και στη ζωή, κι αυτή την αντίληψη ζητούν να δημιουργήσουν τα εκφραστικά του μέσα. Έτσι, με θρύμματα λόγου και θραύσματα έκφρασης, με μισόλογα και αποσιωπητικά, μ’ ελλειπτικές φράσεις και αποσπάσματα, με χαμόγελα και ψιθυρίσματα ο Κοσμάς Πολίτης συνθέτει αυτό το μίγμα των αντιφατικών συναισθημάτων της ζωής που δικαιώνει το έργο του και το ανυψώνει στην πρώτη γραμμή. Χάρη στους τρόπους αυτούς κι ακόμα χάρη στις ουσιαστικές λεπτομέρειες, τα γραφικά ονόματα, τους γοητευτικούς διάλογους και τις πολύτιμες εικόνες η «Eroica» προκαλεί μια άκρα αισθητική συγκίνηση, μια συγκίνηση ανώτερης ποιότητας.