Καθώς είδαμε, δεν περίμενε ο Θεοτόκης την παγκόσμια πάλη, που συντάραξε ολάκερη την ανθρωπότητα και σάλεψε τα θεμέλια του καθιερωμένου κοινωνικού οικοδομήματος, για να νιώσει τον εσωτερικό ψυχικό κλονισμό που τον έσπρωξε στα σοσιαλιστικά ιδανικά. Όπως με θάρρος και ειλικρίνεια είχε απαρνηθεί τις οικογενειακές του παραδόσεις, την αρχοντική του σπιτιού του νοοτροπία, την προσήλωση του στην Δυναστεία και είχεν αγκαλιάσει νεότατος τις δημοκρατικές αρχές, έτσι και τώρα με την δίψα μιας απόλυτης δικαιοσύνης σ' έναν ιδανικά οργανωμένο κόσμο, θέλει να ενισχύσει το άπλωμα των καινούριων του ιδεών. Ζητάει το τέλειο, το άπιαστο. Φτάνει στο σημείο να πιστέψει την ανθρώπινη αγνότητα, που την παραδέχεται μόνο στις λαϊκές μάζες. Και θέλει να βρει ανθρώπους για να συνεργαστεί. Μα τους απαιτεί λευκούς, δίχως μικροπρέπειες, δίχως συμβιβασμούς, δίχως αριβισμό, δίχως κανένα συμφεροντολογικό υπολογισμό, και πιστεύει πως θα τους βρει και χαϊδεύει την όμορφη αυτή χίμαιρα, ποθώντας βαθιά την πραγμάτωση της, με πίστη στον καινούριο του ιδεολογικών αγώνα. Δεν άργησε να νιώσει πως η αμείλιχτη πραγματικότητα ορθώνονταν μπρος στο όνειρο, όπως δεν άργησε να νιώσει πως και ο ίδιος δεν είτανε αγωνιστής, αλλά μόνο ονειροπόλος, θεωρητικός ιδανιστής. Αποκαρδιωμένος τραβήχτηκε τέλος από τον αγώνα και απόφυγε κάθε ανάμιξη στη σοσιαλιστική κίνηση, μην παύωντας να πιστεύει απόλυτα στο Δίκιο και στην μελλοντική επικράτηση του Σοσιαλισμού. Το κομμουνιστικό κόμμα στην Ελλάδα τον αποκήρυξε. Έφτασε μάλιστα στο σημείο να γράψει την είδηση του θανάτου του στο «Ριζοσπάστη», τονίζοντας, πως ο κομμουνισμός δεν χάνει τίποτα, γιατί ο Θεοτόκης δε στάθηκε ποτέ του κομμουνιστής και πως μόνο τα ελληνικά γράμματα πρέπει να θρηνούν για το θάνατο ενός διαλεχτού συγγραφέα. Κατηγόρησαν το Θεοτόκη, γιατί έλαβε μέρος στο κίνημα της Θεσσαλονίκης το 1916. Αλλά ο Θεοτόκης επίστευε τότες, πως με τη νίκη της Αντάντ θα επνίγονταν ο γερμανικός Ιμπεριαλισμός, θα βασίλευαν στον κόσμο τα πιο φιλελεύθερα πολιτεύματα και θα ανοίγονταν για την ανθρωπότητα καινούριοι ορίζοντες πραγματικής ελευθέριας και αληθινού πολιτισμού. Βοηθώντας με τις μικρές του δυνάμεις την έξοδο της Ελλάδας από την ουδετερότητα, ενόμιζε πως βοηθάει την αγγλογαλλοϊταλική νίκη, που θα χάριζε τον «χρυσούν αιώνα» στην ανθρωπότητα. Η παγκόσμια κατάσταση, όπως σήμερα παρουσιάζεται, τα ακατάστατα πολιτικά χρόνια που ακολούθησαν τον Ευρωπαϊκό πόλεμο, η καταχτητική πολιτική των Εθνών τόσο από τη μία, όσο κι από την άλλη παράταξη, μας δείχνουν αμείλιχτα και απογοητευτικά, πόσο άδικο είχε ο Θεοτόκης να πιστέψει όσα πίστεψε. Τον κατηγόρησαν ακόμα, γιατί το 1917 στην Αθήνα έπειτα από την έξωση του Κωνσταντίνου, εδέχτηκε μία θέση στην ελληνική λογοκρισία. Και πραγματικά μία υπηρεσία τόσο ανελεύθερη είτανε τέλεια αντίθετη με τις κοινωνιολογικές αρχές του Θεοτόκη. Αλλά ίσα·ίσα μολονότι τότες σκληρές ανάγκες της ζωής —είχε χάσει με τον πόλεμο όλη του την περιουσία στην Αυστρία— τον ανάγκαζαν για πρώτη φορά στη ζωή του να δουλέψει, για να ζήσει, τη θέση αυτή δεν την κράτησε παρά μόνο δύο μέρες και παραιτήθηκε, γιατί η ψυχή του επαναστατούσε, καθώς και ο τίμιος χαραχτήρας του, που δεν ανέχονταν συμβιβασμούς.
Μας μένει ένα ζήτημα να εξετάσομε. Αν το λογοτεχνικό έργο του Θεοτόκη βοήθησε την πρόοδο της σοσιαλιστικής του ιδεολογίας, ή αν το έχει αυτή επηρεάσει. Η γνώμη μου είναι πως όχι. Μόνο ένα του σονέτο είναι σοσιαλιστικό κι αυτό πολύ κατώτερο σε επαναστατική πνοή από τους στίχους του Βάρναλη και τα σονέτα του Σπύρου Νικοκάβουρα. Κανένα του βιβλίο δεν έχει θέση σοσιαλιστική και τούτο γιατί ο Θεοτόκης είναι περσότερο καλλιτέχνης παρά προπαγανδιστής. Γνωματεύω πως ένα έργο τέχνης δεν μπορεί παρά να ζημιώνεται, όταν υποστηρίζει μιαν ορισμένη θέση ή καθρεφτίζει αποκλειστικά την ατομικότητα του συγγραφέα. Γι' αυτό τα έργα του, γραμμένα στο σημερινό αστικό καθεστώς, περιγράφοντας ανθρώπους σημερινούς, κοινωνία σύγχρονη, όρους της ζωής όπως διαμορφώθηκαν μέσα στη σημερινή κοινωνία, με νομοθεσία εξυπηρετική της ίδιας, δεν προκαλεί την αντίδραση παρά μόνο με το αίσθημα της φρίκης και της αγανάχτησης που γεννάει η αθλιότητα και το ασφυχτικό της μικροζωής μαζί με την κυριαρχία του χρήματος. Δε ζητάει στα διηγήματα του ο Θεοτόκης την κοινωνική αναμόρφωση, μας δείχνει μόνο τη ρεαλιστική τραγικότητα και τις βαριές αλυσίδες που αλυσοδένουν σκλάβα τη σημερινή κοινωνία.