Θεολογεί, λοιπόν, ο Θεοτόκης στον Κατάδικο; Είναι γεγονός ότι η ηθική στάση του Τουρκόγιαννου στηρίζεται στη μυστική θεολογία του και ανοίγει δρόμο σε μια μεταφυσική διάσταση. Όμως, τόσο η ηθική στάση, όσο και τα θεολογικά της στηρίγματα, χλευάζονται και λοιδορούνται, δε βρίσκουν κοινωνική απήχηση, μένουν ουτοπικά. Αυτό θα μπορούσε κανείς να το αποδώσει είτε στην κοινωνική διάβρωση (που συντρίβει την καλοσύνη και την αθωότητα), είτε στην αδυναμία του ήρωα (που δεν αγωνίζεται), βγάζοντας εύκολα συμπεράσματα. Αλλά ο Τουρκόγιαννος δέχεται εκούσια την καταδίκη του, σχεδόν την επιδιώκει. Και αυτό δεν το κάνει από αφέλεια, ηττοπάθεια ή αδυναμία, ούτε μόνο από συνέπεια σε μια ορισμένη στάση ζωής, αλλά κυρίως από το βαθύ ερωτά του για τη Μαργαρίτα. Πρόκειται για υπέρτατη μορφή ερωτικού πάθους με χαρακτήρα μεταφυσικό και θρησκευτικό, που φτάνει στα όρια της αυτοθυσίας.
Ο Κατάδικος είναι έργο ανοιχτό και πολυσήμαντο - εδώ έγκειται η αξία και η δύναμη τον. Οι άνθρωποι είμαστε εκτεθειμένοι και ανυπεράσπιστοι. Παλινδρομούμε, αιωρούμενοι από ποικίλες δυνάμεις που δρουν στη ζωή, μια «μαργαρίτα» που τη μαδάμε ο καθένας με τα όπλα του και με τον ψυχικό προγραμματισμό του. Ποιος είναι ο πιο δυνατός; Πού βρίσκεται η αληθινή ευτυχία; Τα ερωτήματα ξανατίθενται στο τέλος του αφηγήματος και το θεώρημα ζητάει απόδειξη προσωπική. Όμως η μεταφυσική οδός που προβάλλει ο Τουρκόγιαννος συνδέεται με την αντίστοιχη προβολή ενός μεταφυσικού, ουράνιου έρωτα που φύτρωσε στην πίκρα για την απόρριψη της γήινης εκδοχής του, προστέθηκε στις άλλες πίκρες και στις άλλες απορρίψεις και διαμόρφωσε το αποκλίνον ήθος του ήρωα: Κοινωνική φυγή και μεταφυσική καταφυγή.